- Iz knjige razgovora Rušdije Adžovića s profesorom Muhamedom Filipovićem.
Da bi se razumjelo moderno srpstvo, posebno ono koje se razvilo od polovine 19. vijeka, mora se imati na umu uloga pravoslavne crkve. U Bosni je ta situacija bila specifična. Naime, u Bosni su postojala dva etniciteta iz kojih će se razviti srpstvo. Prvi je bio vlaški element, to znači vlaška plemena i bratstva koja su uglavnom naseljavala naše planinske krajeve, osobito one koji su bili s bogatom ispašom za stoku, jer su Vlasi bili stočari. Druga grupacija su bili Cincari koji su se bavili trgovinom, kasnije bankarstvom i uopće poslovima po gradovima gdje us živjeli.
U Sarajevu se zna da su najznačajnije srpske familije kao što su Jeftovići, Besarevići, Despići, Ilići, Stojanovići … sve odreda bili Cincari. Oni će kasnije postati značajni Srbi. S druge strane, u Istočnoj Hercegovini i Krajini, na našim visoravnima, dominirao je taj vlaški element. Naravno, na ovim prostorima je bilo i Srba u plemenskom, etničkom smislu. Međutim ti Srbi su bili manjina u odnosu na Vlahe, mada, vjerovatno, nisu bili manjina u odnosu na Cincare.
Karakteristično je da je Mitropolija dabrobosanska za vrijeme osmanskog vakta, radila normalno i da je zastupala – imala je to pravo – pravoslavno stanovništvo. Ali ona nije djelovala u nacionalnom smislu, nije bila nosilac nacionalne ideje. Ta njena uloga … koincidira, s činjenicom da su u Bosni fanarioti (pravoslavni velikodostojnici koji su u Srbiju, Bosnu itd. slati na službovanje iz Istambula; op. N.F.), u jednom periodu bili episkopi i mitropoliti koje je postavljala Vaseljenska patrijaršija, a ne srpska tj. Pećka patrijarpšija. Oni su dolazili ovdje da bi se obogatili i nisu bili mnogo zainteresirani za unutrašnje odnose. To je otvaralo mogućnost da se na bosanski prostor infiltrira jedan drugi moment, a to je da se ostvari jako djelovanje nižeg svećenstva koje je bilo iz naroda i s duge strane, koje je dolazilo iz Srbije, Vojvodine i iz Dalmacije. Posebno je srpski dio Dalmatinske zagore tu bio aktivan. To se može vidjeti i u tadašnjoj publicistici, posebno u Dalmatinskom listu koji je izlazio sredinom 19. vijeka.
E to je bio put kojim je koncept Ilije Garašanina, koncept knjaza Mihaila (Obrenovića, op. N.F.) da se mora stvarati velika srpska država, djelovao na prostoru Bosne i Hercegovine. Svi pravoslavni sveštenici u svojim parohijama bili su transmiteri odnosno prenosioci tih ideja.
Rušdija Adžović i profesor Muhamed Filipović; foto – Avaz.
SRBIZIRANJE PRAVOSLAVNE CRKVE U BiH I
ASIMILIRANJE VLAHA I CINCARA
Kada je počelo stvaranje crkvenih škola, dolazili su učitelji iz Srbije i Vojvodine s idejama srpskog nacionalizma. Oni su nastojali da se i Vlasi i Cincari i svi drugi pravoslaci koji su živjeli na prostoru Bosne i Hercegovine, putem vjere, asimiliraju u Srbe. To se može pratiti u historiji pravoslavne crkve u BiH. Kada uzmete bilo koju historiju od kasnijih mitropolita koji su pisali o tim pitanjima (Sava Kosanović i drugi, posebno Prokopije u Hercegovini, onda episkop Dučić koji je pisao historiju pravoslavne crkve u Hercegovini, može se vidjeti kako je teklo to srbiziranje pravoslavne crkve u BiH i njeno djelovanje na srbizaciju, odnosno integraciju svih pravoslavaca u srpsku naciju.
Zapravo, tako je nastala ta simbioza između nacionalne ideje i ideje pravoslavlja; svetosavska crkva je srpska nacionalna crkva, ona nije univerzalna crkva, ona je po svom crkveno-vjerskom identitetu pravoslavna, (dakle univerzalna, pripada istočnom krlu kršćanstva), ali je kao organizacija ona nacionalna jer je pravoslavna crkva Svetog Save. Znači, njena funkcija je da sve pripadnike Svetosavske crkve, integrira u jednu naciju. Dakle to je uloga koju je odigrala pravoslavna Crkva.
Tako je pravoslavna crkva odigrala veliku ulogu u stvaranju moderne srpske nacije. Ona je osim toga bila prenosilac i čuvar mitologije odnosno mita o Kosovu, kao poraza koji je istovremeno i pobjeda. Zašto? Poraz je tehnički značio: izgubili su bitku zato što nisu bili jedinstveni. Top je opet akcent na nužnosti jedinstva svih Srba. Niko ne smije biti ni Kraljević Marko da zakasni na Kosovo (otud krilatica – Kasno Marko na Kosovo stiže), niti smije biti Vuk Branković, da ne dođe. Dakle, to je jedna ideja iz koje nastaje taj kosovski mit.
Druga ideja je ideja svjesnog žrtvovanja knjaza Lazara Hrebljanovića, odnosno “cara” Lazara iz mitološke historije, ustvari povlačenje na nebo, odbijanje da se saučestvuje u novonastaloj vlasti. Oni ne žele da budu Vuk Branković. Srbija tada funkcionira pod turskom supermacijom, kao zemlja, kao država u određenom smislu, sa sjedištem u Smederevu. Ali “car” Lazar je simbol odbijanja da Srbi sudjeluju u tom postojećem stanju i odatle proizilazi teza “nebeskog naroda” koji čeka moment kada će se ponovo vratiti na zemlju, na svoj prostor, odakle je otišao na nebo, da bi obnovio srpsku državu kao državu pravoslavnih Srba.
Dakle, to je suština kosovskog mita: srpski narod ima poslanje nebesko, koje je božansko poslanje i odatle proizilazi njegovo pravo da uzme sve što smatra da je njegovo. Odatle i teza da je srpska zemlja svaka ona zemlja na kojoj postoje srpski grobovi. Tu tezu poidržavaju čak i moderni intelektualci i voše, kao što su Dobrica Ćosić ili Slobodan Milošević, kao i SANU; (Srpska akademija nauka i umetnosti, op. N.F.)
Zašto?
Pa poslije Kosova postoje samo grobovi. Nema Srba. U tome je smisao kosovskog mita: Srbi se pojavljuju ponovo onda kada postavljaju zahtjev obnove svoje države na cijelom prostoru gdje postoje njihovi grobovi, a njihovi grobovi postoje od Makedonije, Srbije, Crne Gore gdje su nekada Nemanjići imali ingerencije i posjede, pa do prostora koji su naseljavali Vlasi – ne Srbi – u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini itd.
Floskula Vuka Karadžića – Srbi svi i svuda – samo je jedna varijanta te ideologije. Tom floskulom je Vuk Karadžić hto da stvori jezičku osnovu. Srpsko-hrvatski jezik je jezik koji nastaje iz južnog, tj. hercegovačkog narječja koje se govori i u Bosni, a to je prema njihovom tumačenju, srpska teritorija. Dakle, Vuk Karadžić ostavlja tezu – gdje god su štokavci, to su Srbi.
(Za bosanskepoglede.com, naslovio i priredio N.F.)