Image: Quora.com
Piše, prevela i obradila: Amna Dumpor
U političkoj Teoriji potkovice tvrdi se da su krajnja ljevica i krajnja desnica umjesto na suprotnim i suprostavljajućim krajevima linearne političke ose, zapravo vrlo slične jedna drugoj, baš kao što su slični i krajevi potkovice. Teorija se pripisuje francuskom piscu Jean-Pierre Faye-u, sa kratkim izvodom iz biografije u tekstu ispod. Pristalice ove teorije ukazuju na niz sličnosti između krajnje ljevice i krajnje desnice, uključujući i njihovu prirodnu sklonost i gravitaciju ka autoritatizmu ili totalitarizmu. U tekstu su navedeni određeni primjeri preslikavanja lijevog i desnog političkog ekstrema, ali ćemo se složiti da se to nigdje nije tako vjerodostojno pokazalo i odrazilo kao na našim prostorima početkom ‘90-ih godina. U širem kontekstu, slično se pokazalo i u cijeloj Istočnoj Europi, nakon pada berlinskog zida i sunovrata komunizma po cijeloj ideoloskoj kičmi.
Taj istočnoevropski ideološki jo-jo ima svoje duboke historijske i političke razloge, ali prije svega razloge psihološke prirode. Naime, ta su totalitarna društva zbog decenijama duge opresije i manjka individualnih i drugih sloboda, ostala trajno infantilizirana sa veoma visokim emocionalnim nabojem. Prožeta su defetizmon, nakupljenoj frustraciji, naučenoj bespomoćnosti, pasivnošću kao i izrazitom nedostatku racionalnog i kritickog promišljanja. (Klicperová-Baker, M.; Feierabend, I.; Košťál, J. (2010). Post-Communist Syndrome: a Mental Heritage)
Usljed kataklizme komunizma i dezintegracije Sovjetskog Saveza, u njima su se počele pobuđivati jednako infantilne emocije nacionalizma i potrebe traganja za individualnim i osnaženim nacionalnim identitetom koji je i za vrijeme komunizma bio važan dio političkog pejzaža, ali uveliko osiromašenog zbog nedostataka građanske svijesti, političke kulture i participacije u političkom životu. Možda među njima Čehoslovačka predstavlja važan izuzetak, ali drugi dijelovi Istočne Europe i posebno Balkana, gdje su etnička čišćenja, kulturni rasizam, nasilje, prisilna asimilacija i kršenja prava manjina bili isuviše česta pojava, a institucionalizovani nacionalizam bio već poprimio dominantne karakteristike duhovnog kolonijalizma, nude vrlo malo razloga za budući optimizam.
Društvene paradigme su uprkos tranziciji i implementaciji demokratskih infrastruktura, boljeg sistema obrazovanja, pristupa modernoj tehnologiji i slobodnom ekonomskom tržištu, ostale u stanju potpune distorzije te nužnosti rekonstrukcije društvene paradigme i ponovne gradnje kompletnog sistema vrijednosti, uključujuci i vrlo specifičan pervertirani moral, tipičan za sva dogmatska društva. I upravo su ti završeci potkovice, bas kao sto je to slučaj i kod magnetske potkovice, idealni za kreiranje magnetskog polja jakog volumena i bržeg protoka magnetske energije između polova, pa su stoga i ideologije komunizma i fašizma najuspješnije u privlačenju širokih masa i gradnji populističke kulture, jednako kao što su i u međusobnoj transferenciji i ideološkom preobražaju.
I sasvim je moguće da će se u toku daljnjeg istraživanja ovog društvenog fenomena, doći do zaključka da je komunizam u stvari bio od samog pocetka varijacija fašizma, samo u drugoj boji i sintetičkoj formi, utemeljenim na potrebi društva za radikalnim rješenjima u vremenu propadanja carske Rusije – i – pokušaju Lenjina da apsorbira anarhoterorizam i socijaldemokratiju, u tvorbi novog i pravednijeg društvenog poretka. (Amna Dumpor)
Porijeklo naziva
Pojava da se krajnja desnica i krajnja ljevica zapravo ‘približavaju’ jedna drugoj zabilježen je još sedamdesetih godina. Međutim, najranija upotreba pojma “Teorija potkovice” za opis ovog fenomena izgleda da se nalazi u knjizi Le Siècle des idéologies, Jean-Pierre Faye-a iz 2002-e godine. Drugi su ovu teoriju pripisali Seymour Martin Lipset-u, Danielu Bell-u i ” pluralističkoj školi “.
- Jean Pierre Faye (rođen 19. jula 1925. godine) je francuski filozof, pisac fikcije i poezije u prozi. Njegovi eseji, uključujući Théorie du récit i Langages Totalitaires, ostaju izuzetno utjecajne studije o upotrebi i zloupotrebi jezika u totalitarnim državama i ideologijama.
- Seymour Martin Lipset ( rođen 18. marta 1922 – 31. decembra 2006 ) je bio američki sociolog. Njegova glavna djela su bila u oblastima političke sociologije, organizacije sindikata, socijalne stratifikacije, javnog mnijenja i sociologije intelektualnog života. Takođe je napisao i komparativnu analizu perspektiva uslova demokratije.
- Daniel Bell (roden 10. maj 1919 – 25. januara 2011) je bio američki sociolog, književnik, urednik i profesor na Univerzitetu Harvard-najpoznatijem po doprinosu u istraživanju post-industrijalizma. Opisan je kao “jedan od vodećih američkih intelektualaca poslijeratnog perioda”. Njegova tri najpoznatija djela su Kraj ideologije, Dolazak postindustrijskog društva i Kulturna kontradikcija kapitalizma
- Pluralistička škola je bila grčka predsokratovska filozofska škola koja je uključivala više načela u ontološkom tumačenju pojavnosti. Pluralisti su odbacivali ideju da se raznolikost prirode može svesti na samo jedno načelo. Pripadnici ove škole su Empedoklo i Anaksagora.
Moderna upotreba
U 2006. godini., ovaj izraz se počeo koristiti kada se raspravljalo o navodnom povratnom neprijateljstvu prema Jevrejima, odnosno novom antisemitizmu, kako sa krajnje lijeve tako i sa krajnje desne strane političkog spektruma. U eseju iz 2008., Josef Joffe (konzervativni mislilac i gostujući poslanik u Institutu Hoover) napisao je sljedeće:
“Da li će globalizacija preživjeti mrak?”
Prikriveni revolt protiv globalizacije zapravo je prethodio padu ekomomije iz 2008. godine. Već sredinom decenije, svuda na zapadu, populizam je počeo da pokazuje svoje srdito lice. Dva izrazita primjera su bili Njemačka i Austrija gdje su populističke partije postigle veliki uspjeh sa snažnom porukom izolacionizma, protekcionizma i redistribucije. U Njemačkoj je to bio ljevičarski populizam (“Die Linke”); u Austriji je to bila gomila desničarskih partija koje su na izborima u 2008. godini dobijale po skoro 30% glasova. Ekstremna ljevica i ekstremna desnica zajedno su još jednom ilustrovale teoriju moderne politike “potkovice”: dok se gvožđe savija unazad, dva kraja potkovice se skoro dodiruju.
Muslimanski reformist Maajid Nawazin je 2015. godine pokrenuo ponovo teoriju potkovice žaleći se zbog postojanja zajedničke tendencije i na krajnjoj lijevoj i krajnje desnoj strani prilikom sastavljanja i objavljivanja “liste političkih neprijatelja”. (Horseshoe Theory, Wikipedia)
U Francuskoj je, recimo, za vrijeme skore predizborne kampanje, desničarka iz Nacionalnog Fronta (FN) Marine La Pen, našla upravo među komunistima podršku za svoje stavove. Manje je možda poznata činjenica da u Francuskoj komuniste popularno nazivaju rotkvicama (crveni samo s vana). Nešto slično je i Lenjin svojevremeno izjavio za boljševike, dok su kod nas komunisti skupa sa plejadom vojnih generala kojima je Kumrovec bio takoreći ideološko sveto mjesto hodočašća, završili u Hagu optuženi za genocid, ratne zločine i masovna kršenja ljudskih prava.
The far-right National Front’s path to victory runs through France’s former northern Communist strongholds.
The leader of the French far-right National Front (FN) party Marine Le Pen visits on March 20, 2015 a farm in the northwestern French town of Juilley ahead of the March 22 and 29 departemental local elections. AFP Photo/Charly Triballeau/Getty Images
Usljed migrantske krize i niza terorističkih napada u Francuskoj, ozlojađeni stanovnici Calais-a koji su tradicionalno bili pristalice komunizma, zamijenili su strane kako bi podržali Marine le Pen iz Nacionalnog fronta, objavio je Daily Express, 28. septembra 2016. U stvari, većina industrijskog sjevera i istočne Francuske ima jaku ljevičarsku tradiciju. Jedan od takvih gradića je i Hayange, u blizini granice sa Luksemburgom, koji već 20 godina ima svoje socijalističke izaslanike u parlamentu, dok njegovi komunisti i pripadnici drugih ekstremno lijevih stranaka igraju veoma aktivnu ulogu u lokalnoj politici. Ali, 2014. godine., grad je izbacio iz utrke svog socijalističkog gradonačelnika u korist kandidata iz Nacionalnog fronta. Gradonačelnik Fabien Engelmann, glatki 37-godišnjak, otjelotvorio je promjenu lokalnih ukusa u politici. Kao jedan od nekoć tvrdih ljevičarskih sindikata, prešao je 2010. godine u stranku FN, navodno zbog sve veće zabrinutosti oko imigracije i Islama, objavio je online magazine Foreign Policy, 7. februara 2017.
Kako teorija političke potkovice ukazuje a Jean-Pierre Faye naglašava – ako putujemo dovoljno lijevo, pronalazimo onu istu okrutnu, ismijavačku i nemilosrdnu taktiku siledžija koju koristi krajnja desnica. Upravo su ovo tipične metode nasilništva u jeziku koje su ostale i u našem političkom nasljeđu komunizma, i koje često možemo vidjeti i u komunikacijama na društvenim mrežama. Pored navedenih, druge česte i simptomatične pojave u našem jezičkom nasilništvu, koje je kao takvo moralo prethoditi i kasnije fizičkom su vrijeđanje, patoniranje, denunciranje, prokazivanje i korištenje ad hominem argumentacije u konstantnom pokušaju asasinacije nečijeg karaktera – u nedostatku dijaloške kulture, zdravog argumentovanja i rezonovanja. To je, svakako, daleko više izraženo u nižim socijalnim slojevima i relacijama, posebno u manjim sredinama koje mnogo više odražavaju duh provincijalizma, upravo onako kako ga je u svom najvažnijem djelu “Filozofija palanke “ vrlo slikovito opisao Radomir Konstantinović. Što se tiče viših socijalnih i intelektualnih slojeva i elite, znatno je manje izraženo (ili prikriveno) to nasilničko obrušavanje, agresija u jeziku i nekultura ophođenja, ali je zato jednako prisutna crno-bijela tehnika razmišljanja i tunelske vizije, te sklonost ka stereotipima i predrasudama, paranojama kao i ideološkom fanatizmu.
I da ne zaboravimo da se upravo kod nekadašnjih intelektualaca, dogodio u jednom malom koraku taj isti prelazak iz lijevog u desni kraj potkovice. Ova dva ekstrema političkog spektra završavaju na bliskoj razdaljini baš kao i u potkovici, pri čemu vrh simbolizira totalitarnu kontrolu odozgo. U potrazi za ideološkom čistoćom, Staljin i Hitler imali su više zajedničkog nego što bi to moderni neonacisti i ekstremno-lijevi agitatori htjeli da priznaju. (Amna Dumpor)