Loading...
Nauka

Faza pripreme: uloga srpskih intelektualca u proizvodnji genocida u Bosni

Naslovnica – Norman Cigar profesor of National Strategy at the United States Marine Corps Command and Staff College. 

(Iz knjige – Genocid u Bosni: politika etničkog čišćenja, izdavač: Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo, 1998. god.)

Period koji prethodi dezintegraciji Jugoslavije važan je zbog toga jer je poslužio kao pripremna faza za klizanje u genocid. Pripremljena je ideologija, mašinerija i ono što Tompson (Thompson) i Kuets (Quets) nazivaju „preovladavajući moralni ambijent“ koji je trebalo da učini etničko čišćenje mogućim. Iako su dugoročni faktori – kao što su religija, historija, ili kultura – mogli uticati na ponovnu pojavu srpskog nacionalizma u osamdesetim godinama, oni ne bi bili dovoljni da uzrokuju otvoreni rat, a još manje genocid koji je kasnije uslijedio.

1. POTREBA ZA IDEOLOGIJOM

Za genocid je posebno važno stvaranje ideologije koja služi kao vodič i kao opravdanje, kako sociolog Lio Kaper (Leo Kaper) podvlači, „kada djeluju kolektivno, oni (izvršioci genocida) u najmanju ruku trebaju ideologiju koja će legitimirati njihovo ponašanje, jer bez toga oni bi sebe vidjeli onakvima kakvi zaista i jesu – običnim lopovima i ubicama.[1]

U ovom slučaju, traženo je redefiniranje i legitimiranje nacionalnih ciljeva, unutar ubjedljivog intelektualnog okvira, koji može motivisati i čitave slojeve stanovništva, a ne samo mali broj psihopata i oportunista koji postoje u većini društava. Bilo je takođe potrebno stvoriti pogodnu i efikasnu političku strukturu, predvođenu novom ili transformisanom elitom, koja može sprovesti takav program.

Na početku, srpski intelektualci van zvaničnih vladajućih krugova, uz podršku Srpske pravoslavne crkve, preuzeli su vođstvo u izradi nacionalnog programa. To se dešavalo u ranim osamdesetim godinama koje su slijedile nakon Titove smrti. Tek sa usponom Miloševićeve lične vlasti u Savezu komunista Srbije – kako se zvala vladajuća Komunistička partija Srbije i njegovim prihvatanjem nacionalističkog programa, vlast se punom težinom angažovala u tim naporima.

Konačno, Milošević i njegova vlada, koji su dominirali u tom procesu, moraju snositi najveću krivicu za sve što se desilo u Bosni i Hercegovini.

Međutim, moralna i intelektualna podrška koju su pružale srbijanske opozicione partije, intelektualna zajednica čitavog ideološkog spektra i hijerarhija Srpske pravoslavne crkve, znatno su pomogli Miloševiću da ubijedi mase da podrže čak i najekstremnije opcije.

Stoga, oni takođe moraju u potpunosti snositi svoj dio odgovornosti.

Srpski memorandum – Odlučujući momenat

Ako neko pokuša odgonetnuti koji je momenat bio odlučujući u pripremnoj fazi, tako što je poslužio kao katalizator svih kasnijih događaja u Bosni i Hercegovini, najvjerovatnije je da će to biti srpski memorandum koji je 1985. i 1986. godine napisan u Srpskoj akademiji nauka i umjetnosti. Memorandum su pisali vodeći srbijanski intelektualci, koji su imali viziju o većoj vlastitoj ulozi u društvu. Mnogi od njih kasnije su zaista postali ključne političke ličnosti. Ovaj dokument kristalizirao je ponovno oživljavanje ranijih nacionalnih ciljeva među srpskim intelektualcima.

Memorandum je, bez ikakve nejasnoće, proklamovao da ranija težnja za velikom Srbijom ostaje na snazi i time je definisao politički program sa nacionalnim legitimitetom. U Manifestu stoji da je „rješenje nacionalnog pitanja“ srpskog naroda bilo osujećeno ad strane komunista na kraju Drugog svjetskog rata, pošto „on (srpski narod) nije dobio svoju vlastitu državu kao ostali narodi“. Jedino rješenje da se osigura istinsko „postojanje i razvitak“ Srba, bilo je, prema Memorandurnu, „teritorijalno ujedinjenje srpskog naroda“. To se postiže ujedinjenjem svih Srba u jedinstvenu srpsku nacionalnu državu. Kao što to Memorandu izražava, „uspostavljanje punog nacionalnog integriteta srpskog naroda, bez obzira koju republiku ili oblast nastanjuje, je njegovo historijsko i demokratsko pravo.“[2]

Kao što se predviđalo, većina komunista, koji su tada bili na vlasti u Srbiji, reagovala je neprijateljski prema tom programu stvaranja velike Srbije, pošto su smatrali da je to put bez povratka prema nasilju među zajednicama. U jednom govoru održanom na Beogradskom univerzitetu, 30. oktobra 1986. godine, Ivan Stambolić, tadašnji predsjednik Srbije i komunista-reformista, započeo je izlaganje sljedećim riječima:

„Takozvani Memorandum nije nova stvar. To je stara šovinistička briga za sudbinu srpske stvari sa dobro poznatom formulom da Srbi pobjeđuju u ratu, ali gube u miru… Ukratko, takozvani Memorandum, mogao bi se mirne savjesti nazvati „In Memoriamom“ Jugoslaviji, Srbiji, socijalizmu, samoupravljanju, jednakosti, bratstvu i jedinstvu… U osnovi, to je dijametralno suprotno stvarnim interesima Srba širom Jugoslavije.“[3]

Stigavši u vrijeme prijetećih promjena i nesigurnosti, izgledalo je da, Memorandum ispunjava zahtjev za postojanjem nacionalnog strateškog plana u Srbiji. Međutim, to je, takođe, stvorilo uslove za provalu nasilja, pošto je njegova implementacija ugrožavala osnovnu sigurnost ostalih zajednica u Jugoslaviji. Čak i da su ostale zajednice pasivno prihvatile implikacije Memoranduma – što nije vjerovatan scenario – on se jedino mogao sprovesti upotrebom sile.

Oblikovanje intelektualne atmosfere

Novi talas srpskog nacionalizma u osamdesetim godinama ustremio se, što nije iznenađujuće, na one zajednice za koje su smatrali da svojim fizičkim prisustvom, stoje na putu stvaranja velike Srbije. Ključna komponenta novog nacionalizma bilo je beskompromisno neprijateljstvo – u čemu je prednjačila intelektualna elita Srbije – prema muslimanskoj zajednici. Ova zajednica je, zbog svoje veličine i lokacije, bila ključna za donošenje odluke hoće li ili ne Bosna i Hercegovina postati dio velike Srbije.

Iako je albanska zajednica, u kojoj većinu čine muslimani, bila na početku glavna meta napada, jaka antiislamska komponenta u tim napadima koje je lansirao Beograd služila je takođe i kao priprema za vrijeme kada će u fokus doći Muslimani iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka.

Znatno prije stvarnog raspada Jugoslavije, uticajne ličnosti u Srbiji započele su uobličavanje stereotipne slike o Muslimanima kao tuđincima, inferiornim osobama i prijetnjom svemu onome što Srbi smatraju dragocjenim. Bile su to postavke „orijentalistike“, uzete u širem smislu pisane po nalogu. Orijentalistika, koju je izučavao Edvard Said (Edward Said) u svojim pionirskim radovima o tom fenomenu, bila je uočljivo kruta i opterećena podjelom na „njih“ i „nas“.[4] 

Ovakve stavove prihvatila je većina srpske nacionalne elite, uključujući i vodeće intelektualce, političke ličnosti i sveštenstvo, i njihovo dejstvo trebalo je da se proširi na sve slojeve društva. Potreba da se Muslimani predstave u skladu sa ovim obrascem, bila je u velikoj službi određenih političkih ciljeva, čije ostvarenje je ometalo prisustvo Muslimana i drugih nesrba. Nakon izolovanja čitave muslimanske zajednice, svi kasniji koraci koji su poduzimani protiv Muslimana, a bili su u skladu sa političkim ciljevima Beograda, dobivali su zato legitimitet i opštu podršku.

Vuk Drašković, autor više kontraverznih dobro prodavanih knjiga, kao što je ona pod naslovom NOŽ, štampana prvi put 1982. godine i zatim doživjela još nekoliko izdanja, bio je, možda, najpopularniji i najuticajni pojedinac u početku stvaranja ovakvih stereotipova. Likovi Muslimana u NOŽU nisu bili u skladu sa stvarnom pozadinom Drugog svjetskog rata i uglavnom su predstavljani kao podmukle, hladnokrvne ubice.

Pored toga, NOŽ eksplicitno poriče postojanje Muslimana kao legitimne zajednice. Prema Draškovićevoj osnovnoj liniji u toj priči, Muslimani su, tobože, samo potomci Srba koji su promijenili. vjeru prije nekoliko vijekova, izdajući tako svoju vlastitu naciju. U toj knjizi muslimanski likovi su postavljeni kao suprotnost čestitim Srbima – vječnim paćenicima. U ovaj portret uključeni su četnici iz doba rata, koji su svi opisani sa velikim simpatijama.

(Desno, obskurno izdanje romana Nož na engleskom jeziku, (obratite pažnju na foto-kompoziciju korica knjige), izdavač nepoznat; djelo je tzv. samizdat iza kojeg je najvjerovatnije financijska potpora srbske dijaspore)

Takve poruke o Muslimanima postale su kasnije opšte mjesto u srbijanskoj popularnoj i stručnoj literaturi, dok su srbijanski mediji otvoreno i sasvim nezasluženo ocrnjivali islam, što se često graničilo sa rasizmom. Sam Drašković je nastavio propagirati ove ideje u ostalim pisanim djelima i govorima. On se žestoko okomio na „bjesomučnu ofanzivu netolerantnog islama u Bosni, Kosovu, Sandžaku i Hercegovini… na povampirenje šerijatske tradicije (religioznog zakona), i… na strategrju džihada (svetog rata) čiji je cilj formiranje islamske države na Balkanu“.[5]

Da je pisana riječ u toj fazi već imala konkretan negativan uticaj, može se zaključiti na osnovi efekata koje je imala na budućeg komandanta milicije – srpske garde – koju je Drašković kasnije formirao. Kao što je budući komandant priznao u kasnim osamdesetim godinama:

„Pretukao sam mnoge muslimane i Hrvate koji su ljetovali u Cavtatu zbog njegovog (Draškovićevog) Noža. Čitajući tu knjigu, ja bih pobjesnio, ustajao bih i birao najvećeg momka na plaži i izbio mu zube“.[6]

Srpske nacionaliste posebno su smetali dobri odnosi između katoličke i islamske zajednice i povremeno su pokušavali da posiju razdor. Kada je 1988. godine u Zagrebu otvorena jedna od najvećih džamija u Evropi, koja je izgrađena za potrebe muslimanske zajednice u Hrvatskoj, luksuzno opremljena publikacija srpskih nacionalista „Duga“, objavila je, na primjer, članak u kome poziva Hrvatsku na odgovornnost. Pitajući retorički šta bi mislili o, tome srednjovjekovni zagrebački biskupi i hrvatski vojskovođa iz sedamnaestog vijeka, Nikola Zrinski, koji su se borili protiv Osmanlija. Za njih bi džamija bila dokaz da je Hrvatska poklekla u nastojanju da se od islama drži na odstojanju. Uvrijedljivi jezik članka i prateća fotografija pozadine Muslimana sagetih za vrijeme molitve, imali su jasan cilj da uvrijede Muslimane.[7]

Sve u svemu, Muslimani kao i Hrvati, rutinski su predstavljani kao ne-narodi, kao Srbi koji su prešli na islam ili katoličanstvo, respektivno, za šta ima malo historijske osnove. Tvrdili su da Muslimani i Hrvati nemaju svijesti o svojim pravim korjenima i identitetu. Srpski mediji težili su, takođe, da ukažu Makedoncima na navodnu prijetnju od islama, nadajući se da će tako dobiti saveznika u predstojećoj borbi koja se već najavljivala.[8]

Neki srpski intelektualci išli su i dalje i u svoje argumente su uključivali jasnu primjesu rasizma. Jedan od njih, Dragoš Kalajić, kaže za bosanske Muslimane da „ne pripadaju evropskoj porodici naroda“, pošto je, njihova muzika, inter alia, po njemu,„nesvjestan i spontan izraz kvazi arapske subkulture” i  „rezultat genetske predodređenosti i sklonosti“.

(Lijevo, Dragoš Kalajić, mazalo, mitoman, fašista ljotićevskog kova, teški ksenofob…  i jedno od njegovih djela.)

Govoreći o porijeklu Muslimana u Jugoslaviji, on je tvrdio da su „u toku pet vijekova, zadovoljavajući svoje seksualne nagone… osmanske vojske i upravljači – pristigli iz bliskoistočnih i sjeveroaafričkih bazara – stvorili posebrnu kvaziarapsku etničku grupu.“

Kao rezultat njihovog tobožnjeg „pustinjskog porijekla“ i „posebnog gena osmanske vojske“, jugoslovenski Muslimani imali su, navodno, dugu listu naslijeđenih mana u karakteru, kao što su sklonost krađi, nedostatak etike, lijenost, autoritamost,„neooprimitivna pohlepa za vlašću“ čak, nelagodnost kada je u pitanju nošenje evropske odjeće.

Lokalni Muslimani su, nastavlja on, tobože nesposobni da vladaju sami sobom pošto, kao i „nihovi pustinjski preci“, oni mogu koristiti samo „nomadska pljačkaška sredstva“.

 „Kada su na vlasti, Muslimani će, tvrdi Kalajić, pljačkati, ne pokazujući ni najmanje stida koji je karakterističan za Evropljane u sličnim situacijama.“ Nadalje, „jednostavno rečeno, kvazi Arap nije sposoban da razumije suštinu jedne od osnovnih crta Evropljanina, a to je institucija lične slobode koja je u osnovi iznad bilo kojeg kolektiviteta“.

Njegov zaključak je, da u svjetlu tuđinske muslimanske opasnosti, jedino krajnja sila može biti pravo rješenje, odnosno, „ono što je potrebno je opšta mobilizacija energije Evropljana i nadnacionalno, nadreligijsko, nadideološko jedinstvo Evropljana… Takođe je potreban i kvalitativni napredak u spremnosti onih jugoslovenskih institucija koje se moraju održati, kao što su Državna bezbjednost i JNA (Armija)“. Da bi povredi dodao uvredu i da bi pojačao stereotip o Muslimanima, članku je pridodata ilustracija oskudno odjevene trbušne plesačice.[9]

Neki drugi nacionalisti pribjegavali su primjeni nerazumne psihologije da bi portretirali Muslimane. Psihijatar Jovan Rašković – kasnije vodeća ličnost u srpskom nacionalističkom pokretu u Hrvatskoj, bio je uvjeren, na bazi svojih kliničkih posmatranja, da ključ za razumijevanje Muslimana predstavija „njihova analna fiksacija“. Ovo ponašanje, navodno, proizilazi iz preokupacije ritualnom čistoćom koja se nalazi u njihovom vjerskom zakonu i koja je, tobože, iskrivila njihov karakter tako da su postali vidijivo agresivni i pretjerani materijalisti.[10]

Srbijanski orijentalisti – naučno uvjeravanje

U užem smislu, srbijanski orjentalisti, učenjaci koji su se specijalizirali u izučavanju islama, bili su takođe ključni faktor u tom procesu, obezbijedujući akademsku podlogu za kampanju protiv islama koja je vođena od osamdesetih godina. Oni su značajno doprinijeli stvaranju neprijateljstva prema Muslimanima u širokim slojevima stanovništva Srbije, prikazujući muslimansku zajednicu uz pomoć mješavine nauke i političke retorike. To je bilo posebno važno jer su ti naučnici često bili prisutni u mas-medijima. Na samom kraju, takvi naučnici, kao priznati poznavaoci materije, kristalizirali su i ojačali uopštene stereotipove o islamu i obezbijedili su naučno opravdanje za bilo koju mjeru koju bi vlada mogla poduzeti protiv Muslimana. Mnogi orijentalisti iz rane kolonijalne ere, kao i njihove kolege iz Srbije, podržavali su nacionalne političke interese kroz svoja istraživanja, ali je rijetko ta povezanost bila tako neposredna i destruktivna kao u slučaju Bosne i Hercegovine.

Generalno, srbijanski učenjaci prikazali su islam i Muslimane, retrogradnim i predstavili ih kao prijetnju modernoj civilizaciji, i to kako u opštem smislu tako i u samoj Srbiji.

Najaktivniji pristalica takvih ideja bio je Miroljub Jevtić, naučnik u oblasti politike i specijalista za islam na Beogradskom univerzitetu. On je izjavio da su islamski „fundamentalisti“ etiketa koju je s lakoćom prilijepio svim Muslimanima, ništa drugo do refleks „tame iz prošlosti“. Oni ne razumiju „ropstvo i jednakost na način civilizovanog čovjeka, već na način kako to njihov Bog razumije“.

Prema Jevtiću, „Islam je suprotstavljen bilo kakvom pravom odnosu, toleranciji, dijalogu ili koegzistenciji“ i, ustvari, Kur’an i Šerijat, navodno, dozvoljavaju „uništenje onih koji imaju drugu vjeru“. Islam, tobože, podržava zabranu turizma, sporta i odlazaka u kafane gdje se služi alkohol, što neizbježno vodi u ksenofobiju i stoprocentnu segregaciju. On retoristički pita, „Ako vi ne možete jesti, piti, biti sahranjen u istom groblju ili stupiti u brak sa susjedom druge vjere, šta onda možete raditi?“[11]

Pošto, sasvim jasno, svi Muslimani u Bosni i Hercegovini nisu vjernici (uključujući mnoge koji su bili članovi Komunističke partije), Jevtić je bio prisiljen da razvuče svoju definiciju fundamentaliste i na „sekularni islamski fundamentalizam“ i „komunistički islam“ sa ciljem da obuhvati sve one koji su na bilo koji način Muslimani.[12]

Prema Jevtiću, u knjizi u kojoj on izučava koncept džihada ili svetog rata, taj fenomen je neodvojiv od Islama, svugdje i u svim vremenima. Iako u doba dok je to pisao u Jugoslaviji nije uopšte bilo vojnih aktivnosti, on je insistirao na tome da je tiha, ali ništa manje opasna, forma džihada bila u toku. Pozivajući se na „međunarodne islamske organizacije koje, zahvaljujući velikim finansijskim izvorima, teže osvajanju svijeta“, jugoslovenski Muslimani su navodno koristili taktiku u vidu „visoke stope rađanja, izgradnje džamija i pritiska na nemuslimane“.

On je tvrdio da je, „na bazi detaljnih izvještaja, jasno, da je ta strategija, u čijoj realizaciji se ne diže mnogo buke, znatno efikasnija u dostizanju postavljenih ciljeva.“[13]

Iza svake muslimanske akcije, navodno, leži veliki plan za potkopavanje Srbije.

Prema Jevtiću, muslimanske manjine u Srbiji služe kao mostobran za „potpunu islamizaciju Srbije“. Kada, na primjer, beogradska muslimanska zajednica traži zemlju za groblje za svoje članove, Jevtić odgovara:

„Nakon zemlje za mrtve, sljedeći korak je osvajanje zemlje za život. Oni će zatim tražiti džamiju, potpuno legitimno, ali onda, oko džamije, oni će željeti zemlju na koju će naseliti muslimane. Nakon toga, neće proći mnogo vremena prije nego nemuslimani krenu odatle, na početku dobrovoljno, ali kasnije pod pritiskom… Ono što je planirano je: naseliti muslimane u tim oblastima, i onda povećanjem stope rađanja postepeno postići brojčanu nadmoć“.

Kao vrhunski argument, poslužio mu je jedan „šuplji primjer“. On je, naime, ukazao na pad intenziteta noćnog života na Pigalu, kvartu za zabavu punoljetnih osoba u Parizu, nakon što su se Muslimani iz sjeverne Afrike tamo naselili. Posmatrano u tom svjetlu, čak i zahtjev za dodjelu zemlje za groblje je „ogromno političko pitanje“, zaključuje on. Srbija je, ustvari, samo dio šireg islamskog plana za ponovno osvajanje izgubljenih teritorija, ne samo na Balkanu već, takođe, i na Iberijskom poluostrvu, tvrdi Jevtić.[14]

Prevodeći takve porazne ocjene u konkretnu formu, Jevtić je, bez ikakve osnove, upozorio, da se vrše pripreme za repatrijaciju preko milion Muslimana koji su se naselili u Turskoj nakon što su bili prisiljeni napustiti Sandžak u ranijim vremenima.

„Šta će se desiti sa Srbijom ako se Ijudi, koji (sada) imaju svijest Turaka, ovamo vrate?“pitao je on, pokušavajući da izazove zabrinutost kod publike.[15]

Drugo uporište kampanje koju su vodili orjentalisti, bio je stav po kojem su Muslimani pripadali tudinskoj religiji i kulturi, pa su prema tome, na neki način, imali manji legitimitet da žive u Bosni i Hercegovini nego Srbi, iako su Muslimani tamo starosjedioci, a Srbi pridošlice.

Profesor Darko Tanasković, ekspert u izučavanju islama, na Beogradskom univerzitetu, zaključio je da „mnogi (u Srbiji) još uvijek vide (islam) kao nešto strano i neprijateljsko“.[16]

Slično tome, Jevtić naglašava predstavu o Muslimanima iz Bosne i Hercegovine kao o izdajicama. On je tvrdio:

„Oni koji su prihvatili islam, prihvatili su de facto osvajače kao svoju braću njihove zločine kao svoje. To znači da su i njihove ruke takođe uprljane krvlju njihovih vlastitih predaka, nekadašnjeg bosanskog nemuslimanskog stanovništva“. 

Prelaskom na islam, oni su uništili „kršćansku Bosnu i omogućili Osmanlijama da vladaju bosanskim kršćanima dugo vremena“. Očito, sve što je moglo biti korišteno za kritikovanje Muslimana, smatralo se fer igrom, pa čak i optužba da su oni izdali „Stjepana Tomaševića, posljednjeg bosanskog kralja katoličke vjere“, iako je to ličnost za koju srbijanski nacionalisti u normalnim prilikama ne bi pokazali nikakav interes.

Obrušavajući se na obnovljenu vjersku islamsku aktivnost i pobožnost u Bosni i Hercegovini, Jevtić iznosi argument da „ni jedna normalna zemlja ne bi tolerisala da jedna vjerska zajednica aktivno publikuje i popularizuje jednog okupatora (Osmanlije) koji je ovu zemlju zavio u crno“.[17]

„Dobro je poznato“, produžio je on, „da je Srbija svojom borbom oslobodila naš dio Balkana od halifata i da zato nije čudo što je srbofobija duboko ukorijenjena među fundamentalističkim Muslimanima“.[18]

Mnogo prije ovog preokreta, Jevtić je već objašnjavao kako je islam „najznačajnija prijetnja Jugoslaviji, čak mnogo značajnija… od srpsko-hrvatskih odnosa“.[19]

Srpska pravoslavna crkva – Davanje moralnog oprosta

Srpska pravoslavna crkva takođe je igrala ključnu ulogu u stvaranju moralne atmosfere u vezi sa muslimanskim pitanjem. Iako je, u doba komunističke vladavine, nakon 1945. godine, njen uticaj slabio, ona je u kasnim osamdesetim godinama počela vraćati dio izgubljenih pozicija koje je imala kao moralna snaga koja može oblikovati stavove među svojim sljedbenicima. Potcrtavajući preklapanje nacionalnog i vjerskog identneta, crkvena hijerarhija oblikovala je predstojeći rat kao religiozno pitanje. Crkva je kroz takvo stanovište vidjela ne samo mogućnost promocije duhovnih interesa, već, takođe, odskočnu dasku koja će je izbaciti u sfere većeg značaja u političkoj areni i povećati broj njenih odanih sljedbenika, zahvaljujući vodećoj ulozi u tom pitanju.

Čak i kada su u svojim propovjedima podcrtavali duhovne interese, ove ideje su često bile izražavane u svjetovnoj formi. Na primjer, teritorijalno proširenje smatrano je legitimnim čak i ako je bilo na štetu ostalih zajednica, kao što su Muslimani, koji su stajali na putu preuzimanja teritorija koje je Crkva proglasila srpskim zemljama.

(Foto link: www.faktor.ba)

Više nego što je poticala tendencije konfrontacije među zajednicama u bivšoj Jugoslaviji, Srpska pravoslavna crkva doprinosila je njihovom pogoršanju, pošto je stavljanje nekog pitanja u religiozne okvire često podizalo konflikt do najviše emocionalne tačke. Iako je na početku uglavnom bila u pozadini, crkvena hijerarhija je doprinijela isticanju opasnosti od islama i stvaranju osjećaja da je prisustvo islama na ovim prostorima nelegitimno. Odražavajući zajedničko gledište, tadašnji srpsko-pravosiavni sveštenik Atanasije – kasnije episkop i vodeći politički aktivista – pomogao je da se islam žigoše kao nešto tuđinsko. On je okarakterisao zidove oko albanskih kuća kao znak da muslimani nisu bili oslobođeni, dodajući da su „korjeni toga (prakse) duboki.

Postoje zidovi oko kuća od Bagdada do Bihaća (u zapadnoj Bosni)… Bio bi nedovoljno nazvati tako nešto običnim primitivizmom.“[20] 

Slično tome, srpsko-pravoslavni mitropolit ljubljansko-zagrebački, Jovan Pavlović, u jednom intervjuu 1989. godine, olako je okarakterisao islam agresivnim.[21]

U toj ranoj fazi propagande, mediji Pravoslavne crkve često su objavljivali antiislamske tekstove, sa težištem na navodnoj prijetnji. Jedan je napisao sveštenik iz Bosne i Hercegovine:

„U posljednjih nekoliko dekada mi (Srbi) smo postali poznati po tome što smo bili cilj iznenadnog pritiska džihada fundamentalističkog islama.“[22]

Pišući, na način srpskih intelektualaca, u službenom glasilu Srpske pravoslavne crkve, Glasu Crkve, u 1991. godini – dok je Jugoslavija još uvijek postojala – otvoreno je promovisao stvaranje velike Srbije. On je krenuo od procjene da „Srbija i njen narod vide sebe između dvije moćne svjetske religije (islam i katoličanstvo… U takvoj situaciji, opstanak u nacionalnom i vjerskom pogledu u velikoj je opasnosti.“ 

(Od Načertania, preko Nedićeve i Vukove, do Memorandumske Velike Srbije

On vidi jedini spas u novoj nacionalnoj strategiji čija „suština mora biti izražavanje ekskluzivne srpske nacionalističke ideologije… Novo, dopunjeno Načertanije (politički program iz devetnaestog vijeka za stvaranje uvećane srpske države) mora postaviti jasno i nedvosmisleno granice nove srpske države, (i) mora odbraniti naš narod (koji živi) u drugim državama. Srbija kao država, mora se ohavezno formirati unutar svojih etničkih granica i niko nema pravo da pravi ustupke ili da izdaje nacionalne interese.“ 

On je dodao da je u krugovima bosanskih Srba već prihvaćena inicijativa za pravijenje konsenzusa upravo na takvonn planu nove, proširene Srbije.[23]

U to doba, predstavnici Crkve spuštali su se nisko, sve do upotrebe metafora o bolesti koja se pripisivala muslimanskoj zajednici. Krajem 1991. godine, započinjući hajku protiv navodne islamske inspiracije u člancima u sarajevskim novinama, sveštenik Srpske pravoslavne crkve pisao je u službenom crkvenom glasilu o „malignoj bolesti autora tih tekstova i onih po čijem nalogu su pisali“.

Etiketirajući ove druge kao  fašističke fundanzentaliste“, on retorički traži od muslimanske populacije u Bosni i Hercegovini da odluči „da li da zaustavi širenje bolesti ili dopusti da ona inficira veći dio organizma“. Štaviše, on prijeteći sugeriše da „umjesto osuđivanja ili revanšizma, Srbi moraju pomoći Muslimanima u izliječenju ili odstranjivanju tog tumora iz njihovih grudi“.[24]

Ovakav pristup je karakterističan za proces dehumanizacije povezan sa genocidom i posebno je značajan pošto, kako Tompson (Thompson) i Kuets (Quets) ukazuju: „Element (dehumanizacije) je ocrnjivanje drugih grupa, bilo kao podljudskih vrsta, bilo putem metafora o bolesti. Postoji konsenzus o tome da ovaj tip klevetanja obezbjeđuje moralnu saglasnost za opšte uništenje oklevetanih“.[25]

U praksi, Crkva je takođe obezbijedila rano utočište i javni forum za nacionaliste dok su oni još uvijek bili disidenti, kao protivnici vladajućeg komunističkog režima. Tako su se najzapaljiviji Draškovićevi članci pojavili prvo u „Glasu crkve“ – službenim crkvenim novinama. Kasnije, Crkva je bila suizdavač njegovih sabranih djela, koja su bila promovisana u „Glasu crkve“ sa popratnim pohvalama, u kojima su njegove knjige proglašene za „literaturu koja je porodila veliki duhovni pokret obnove i ponovnog rodenja među Srbima“.

(Vukova etno-mapa Velike Srbije, link – shwikipedia.org)

Crkva je, na svoj način, takođe doprinijela prihvatanju sile kao moralno prihvatljivog sredstva u Bosni i Hercegovini, kada je odbacivala miroljubiva rješenja. Naprimjer, kratko prije izbijanja nasilja u Bosni i Hercegovini, jedan članak u Pravoslavlju, službenoj crkvenoj publikaciji, hrabrio je Srbe da na taj konflikt gledaju pozitivno i zauzmu jasan stav protiv onoga što je Crkva osuđivala kao pacifizam i defetizam. Podvlačeći da su Srbi bili angažovani u istinskoj borbi između dobra i zla, autor članka je ustvrdio da „Srbi koji su pristalice mira pomažu zlim silama koje se protive Bogu (i prema tome, i humanosti), i da su oni šampioni izdaje i poraza. U našem sadašnjem Armagedonu, oni su na strani destruktivnog Goga i Magoga (mitske personifikacije ropstva i tiranije). Osnova za ovakvu praksu i teoriju mira često je kukavički egoizam“ (podvučeno u članku).

Zaokružujući svoje huškanje, on je oslikao rat kao vjersko pitanje Srba, uvjeravajući svoju publiku da je „borba u kojoj se sami žrtvujemo da bi došli do ove (države) pravednosti, krajnje stvaralački impuls i doprinos ispunjenju božijih i ljudskih ciljeva protiv zla i ugnnjetuvanja, kao dijela univerzalnog plana spasenja“.[26]

2. STVARANJE MAŠINERIJE ZA IZVOĐENJE GENOCIDA

Uspon crveno-braon-crne simbioze

Uprkos rastućoj netoleranciji i agitaciji, Memorandum bi „ispuhao“ da nije bilo Miloševića. Predosjećajući skoro nestajanje komunizma – sredstva za legitimiranje vlasti u čitavom istočnom bloku – Milošević ga je želio nadomjestiti korištenjem i daljim razvojem nacionalističkih osjećanja koje je generisala nevladajuća srbijanska elita, sa namjerom da time obezbijedi podršku za svoju ličnu vlast. Zahvaljujući Miloševiću, srbijanski komunisti su morali sklopiti brak iz računa sa nekomunističkim sekularnim nacionalistima i sa Srpskom pravoslavnom crkvom. To je, dakle, bila ta simbioza crvenog, braon i crnog, koja je trebalo da obezbijedi početni poticaj i strukturu srpskom nacionalizmu.

Milošević je, ne samo doveo nacionaliste u glavni tok političkih zbivanja, već je takođe, obezbijedio mašineriju u formi političke organizacije, medija i finansijskih sredstava, kao i vojnu silu koja je početna osjećanja transformisala u konkretan državni program.[27] Bez njegovog doprinosa, napori srpskih nacionalista, i pored sve njihove žestine, ne bi vjerovatno bili dovoljni za otpočinjanje i održavanje nasilja i genocida koji su kasnije uslijedili.

(Slobodan Milošević, govor na Gazimestanu – najava godina raspleta; foto link: www.avangarda.ba)

Umjesto da promovišu atmosferu koegzistencije i miroljubivih rješenja, kampanja u državnim medijima i direktna politička aktivnost Miloševića i njegove frakcije u partiji, igrali su značajnu ulogu u potpaljivanju i uzburkavanju osjećanja straha i mržnje među Srbima. U isto vrijeme, kult strogog i nesumnjivog vođe i idealizacija nasilja, što je bio dio Miloševićeve taktike pri njegovom usponu ka vlasti, mora se takođe posmatrati kao značajan faktor koji je doprinio pojavi tako velikog broja žrtava i visokom nivou razaranja. Miloševićev govor, kao i metodi čvrste ruke koje su njegovi sljedbenici koristili pri zastrašivanju i obaranju sa vlasti političkih protivnika, dao je veoma rano ton odnosima među zajednicama i učinio da nasilje izgleda prihvatljivo i prirodno sredstvo u političkim odnosima.[28]

Milošević i njegova čvrstorukaška frakcija mogli su odnijeti pobjedu unutar Saveza komunista Srbije nad umjerenijim protivnicima u decembru 1987. godine, najvećim dijelom zato što su igrali na nacionalističku kartu. Njegov najefikasniji metod bilo je zastrašivanje protivnika upotrebom kontrolisanih medija i nasilničkih uličnih mitinga, koji su na početku bili potaknuti kontraudarom srpskih nacionalista na Kosovu, gdje je, u prethodnoj dekadi, srpski uticaj značajno erodirao. Znakovito je da svi pouzdani dokumenti pokazuju da je cijeli proces, od prve pojave srpskih protesta na Kosovu, kroz kasnije serije političkih mahinacija, bio orkestriran i vođen od strane Miloševića i njegove frakcije.[29]

Kada se osjetio sigurnim u Srbiji, on je krenuo, tokom 1988. i 1989. godine, da finansira i organizuje još više uličnog nasilja u cilju konsolidacije preuzete vlasti od strane Srbije u autonomnim pokrajinama Vojvodini i Kosovu – koje su, takođe, bile osnova njegove lične vlasti. Njegovi sljedbenici uspjeli su oboriti sa vlasti umjereno komunističko rukovodstvo u Vojvodini i fleksibilno rukovodstvo na Kosovu i, u skladu sa svim namjerama i ciljevima, kada je Srbija ratifikovala novi ustav u julu 1990. godine, tradicionalna autonomija ove dvije pokrajine bila je kompletno ukinuta. U Crnoj Gori, pritisak rulje bio je takođe uspješan, pa su na vlast dovedeni čvrstorukaški, pro-miloševićevski nacionalisti.

Milošcvićeva konsolidacija vlasti, ubrzala je nacionalističku kampanju usmjeravajući svu snagu države na program Memoranduma. Srbijanski mediji pod državnom kontrolom, započeli su nezabilježenu seriju napada na druge zajednice i, kao dio nove orijentacije vlasti, stvorili su otvoreni forum u kojem su intelektualci vodili ustrajnu kampanju u prilog nacionalističkog programa. U cilju oblikovanja mišljenja naroda u svoju korist, Milošević je ohrabrivao Srbe da fokusiraju svoj gnjev na one etničke grupe koje su stajale na putu ispunjenja Memorandumskih. ciljeva. Zvanična kampanja insistirala je na takvim temama kao što su ubijanje Srba u Drugom svjetskom ratu i potrebi zaštite od navodne opasnosti da ponovo postanu žrtve genocida.

U odnosu prema Muslimanima, do kasnih osamdesetih, nacionalistički, državni mediji bili su puni senzacionalnih priloga koji su isticali masakre Srba od strane Muslimana – ustaša za vrijeme Drugog svjetskog rata i koji su sugerisali da se ista prijetnja ponovo pojavila. Muslimani, koji su nedvosmisleno bili označeni kao jedna od glavnih prijetnji, ubrzano su postajali objekat političke aktivnosti Srba.

Tokom 1988. i 1989. godine, srpski nacionalistički mitinzi koje je organizovao Milošević, imali su na meti Muslimane. Na ovim mitinzima čuli su se slogani:

Muslimani došli su vam crni dani, nema Tite da vas brani!“„Volimo te Slobodane  (Miloševiću) jer ti mrziš Muslimane“ i „Ja sam drugi, ko je prvi, da pijemo turske (muslimanske) krvi“. [30]

Možda su najopasniji bili uzvici „Hoćemo oružje“ koji su se čuli na tim namještenim mitinzima.[31]

Pored toga, u svom emocijama nabijenom govoru na Gazimestanu 28. juna, 1989. godine, na obilježavanju šestogodišnjice Kosovske bitke, Milošević je signalizirao namjeru svoje vlade da proširi nacionalistički program i van granica Srbije. Kada se posmatra zajedno sa aktivnim mjerama koje su poduzimali u susjednim republikama, njegovo isticanje činjenice da „su Srbi uvijek sami sebe oslobađali” i da su, kada su imali priliku, pomagali i drugima da se oslobode, stiče se utisak da je Srbija bila odlučna da silom mijenja davno uspostavljene unutrašnje granice u Jugoslaviji u nastojanju da „oslobodi“ Srbe van Srbije, kako je to propovijedao Memorandum.

Bez kasnijih provokacija, ohrabrenja i direktne masovne finansijske, političke i posebno, vojne podrške iz Srbije, bosanski Srbi se ne bi odlučili da krenu putem secesije, a pogotovo se ne bi odlučili za učešće u genocidu nad svojim susjedima.

Srpski nacionalistiPrelazak sa riječi na djela

U isto vrijeme, Milošević je promovisao ponovnu pojavu raznih četničkih političkih organizacija, koje su bile zabranjene od 1945. godine. Većina je brzo osnovala vlastite paravojne formacije, koje su naoružale i finansirale beogradske vlasti. Ove organizacije ubrzo su postale matica nacionalističkog pokreta. Zasigurno, Muslimani nisu bili jedini cilj srbijanskog neonacionalističkog pokreta u vrijeme dok je ovaj hvatao zalet. Međutim, napadi na Muslimane bili su promjenjivog intenziteta u skladu sa tim kako su srbijanski mediji i politički aparat usmjeravali dejstva prema jednoj po jednoj zajednici u bivšoj Jugoslaviji, i to onako kako su diktirale potrebe dnevne politike. U određeno vrijeme meta su bili Albanci, Slovenci, Muslimani, Hrvati i Makedonci, a proces je ukazivao na visok stepen koordinacije i na činjenicu da se uopšte ne radi o slučajnosti.

(Dobrica i jedno od njegovih djela; foto link – wikimedia.org)

Unutar ovog okvira fazne eskalacije protiv svih nesrpskih zajednica, srbijanski intelektualci su ojačali svoj antiislamski stav nakon što su sa akademskih aktivnosti prešli u političku akciju uz Miloševićev blagoslov. Spomenuti književnik Dobrica Ćosić – kasnije predsjednik Savezne Republike Jugoslavije, koji je smatran ocem Memoranduma – nastavio je sa insistiranjem, da naprimjer, srpsku zajednicu u Bosni i Hercegovini ugrožavaju Muslimani, dok su beogradski mediji, u okviru dirigovane kampanje, ubjeđivali srpsku zajednicu u Bosni da su zaista ugroženi.

Nacionalistički mitinzi u Bosni i Hercegovini, pripremljeni uz pomoć demonstranata koje su autobusima prebacivali iz Srbije, i koji su bili organizovani uz podršku vlade Srbije, postali su normalna pojava u kasnim osamdesetim godinama. Kao predskazanje izgledala je ekskurzija po Bosni i Hercegovini u kojoj su nosili posmrtne ostatke kneza Lazara (Srpski vladar poginuo u Kosovskoj bici 1389. godine). Ta ekskurzija bila je organizovana sa ciljem pridobijanja podrške za navedene ciljeve.

Ova demonstracija bila je praćena upozorenjima neprijateljima „okrvavljenih i vječno patećih Srba“ da „ćemo mi učiniti sve da skršimo njihovu rasu i njihove potomke tako temeljito da ih istorija neće čak nizapamtiti“.[32]

Drašković je, sa svoje strane, napisao manifest Srpske narodne obnove (SNO), jedne od najglasnijih novih nacionalističkih organizacija. Tvrdeći da su Muslimani samo prisilno obraćeni Srbi, čiji je muslimanski identitet Tito vještački stvorio, i mitingujući protiv prijetnje militantnog islamskog fundamentalizma“, manifest je pozivao na pravljenje velike Srbije, koja bi uključila i Bosnu i Hercegovinu.[33]

Mirko Jović, vođa Stranke narodne obnove (SNO) i njenih paravojnih formacija „Bijelih orlova“, otišao je dalje podvlačeći da mi nismo samozainteresovani za Srbijuveć za kršćanskupravoslavnu Srbijubez džamija i bez nevjernika“.[34]

Kao slijedeći praktičan korak, Drašković je obznanio kartu sa izmijenjenim granicama, i oblastima, naseljenim pretežno Muslimanima, stavljenim pod srpsku kontrolu. Tu je, takođe, Srpska pravoslavna crkva igrala ulogu koja je prevazilazila puki blagoslov srpskom nacionalističkom programu. U praksi, naprimjer, gospodar rata, Željko Ražnjatović (Arkan), čiji su revolveraši bili kasnije optuženi za neke od najtežih ratnih zločina u Bosni i Hercegovini, dobio je, „iznad svega“, kako je kasnije potvrdio, početnu pomoć od Srpske pravoslavne crkve za organizovanje, finansiranje i naoružavanje svojih paravojnih formacija.[35]

U kasnim osamdesetim godinama, incidenti protiv srbijanske muslimanske manjine počeli su se umnožavati, dok je neprijateljstvo ubrzano dobivalo konkretne oblike. Za beogradsku muslimansku zajednicu, to se kretala u opsegu od crtanja sprejom srpskih nacionalističkih simbola, do namjere paljenja džamije bacanjem bombe u decembru 1988. godine.[36]

Srbijanska štampa je kritikovala, kako su govorili, građenje prevelikog broja novih džamija i upozoravala da su one, podignute bez dozvole, koja se inače teško dobivala, tehnički nezakonite (ili „divlje“ kako su ih mediji nazivali), i da ih treba srušiti. U Sandžaku su 1989. godine vlasti naredile rušenje minareta tek izgrađene džamije. Iako je rušenje moralo biti odgođeno, pošto su čak i osuđenici, određeni za taj posao, odbili da to učine, incident je uzrokovao otpuštanje tolerantnih lokalnih zvaničnika koji nisu poštovali tadašnju striktnu zabranu gradnje novih džamija u toj oblasti. Ova akcija generalno je pojačala strahovanja Muslimana. [37]

U samoj Bosni i Hercegovini, suđenje 1983. godine Aliji Izetbegoviću i drugim muslimanskim intelektualcima u Sarajevu, optuženim za „fundamentalizam“, iako zakonski i moralno neodrživo, odražavalo je želju komunističke vlasti da primijeni oštre mjere u cilju sprječavanja razvitka svih elemenata u društvu koji su van njene kontrole. To je dakle bio osnovni razlog, a ne nacionalistička motivacija. U to vrijeme srbijanski nacionalisti bili su, u najvećem broju, disidenti u sukobu sa vladajućom komunističkom partijom, pa su imali uticaj samo na ograničeni dio publike. Kao posljedica želje komunističkog režima za ravnotežom, uhapšeno je, takođe, i nekoliko srpskih nacionalista za vrijeme suđenja Izetbegoviću, pod optužbom da su bili četnici.

Međutim, u vrijeme krivičnog procesa protiv muslimanskog direktora Agrokomerca, agrokompleksa u Bihaćkoj oblasti, u 1987. i 1989. godini, srbijanski nacionalisti ubacili su se u glavne političke tokove u kolaboraciji sa Miloševićem koji je bio u usponu. Taj novi odnos se odrazio na pravac kojim je politička afera Agrokomerc krenula. Optužbi za finansijske malverzacije bile su pridodate one o „kontrarevolucionarnom ugrožavanju državnog uređenja“ i „fundamentalizmu“. Slučaj je bio praćen širokim učešćem srpskih nacionalista u žestokoj antiislamskoj – propagandnoj ofanzivi, koja je davala za pravo onima koji su smatrali da je muslimanska zajednica u cjelini bila meta, i to u skladu sa širim političkim programom.

Treba reći da je rastuća netolerancija prije izbijanja rata bila takođe usmjerena i prema drugim nesrbima, a ne samo prema Muslimanima. Pokazatelj pogoršanja opšte atmosfere bio je incident koji se desio u oktobru 1990. godine na popularnom beogradskom šetalištu, dobro poznatom mjestu po lokalnim umjetnicima i muzičarima. Kada su muzičari – Romi pokušali da tamo nešto odsviraju, siledžije u četničkim uniformama su ih odvukli odatle uz opravdanje da ovdje nema mjesta za cigansku muziku „i da se to šetalište nalazi u ulici „srpskih četnika“.[38]

lpak, antimuslimanska antipatija velikog intenziteta bila je uzrokovana činjenicom da su Muslimani bili prepreka za provođenje srpske politike.

Srpski političari su otvoreno prijetili muslimanskoj zajednici ukoliko se ona odluči da stane na put srpskom programu.

Na odlučujućoj sjednici Parlamenta Bosne i Hercegovine u oktobru 1991. godine, razmatrana su osnovna pitanja budućnosti Republike. Tom prilikom, vođa bosanskih Srba, rođen u Crnoj Gori, Radovan Karadžić, upozorio je da bi muslimanska zajednica mogla „nestati sa lica zemlje“ ako se „odluče za rat”.

To znači da su ove kobne posljedice bile neizbježne, ako se donese odluka o nezavisnosti cjelovite Bosne i Hercegovine, umjesto prihvatanja prijedloga bosanskih Srba za pripajanje krnjoj Jugoslaviji ili podjeli po linijama koje je predlagao Karadžić. Kada su ga nešto kasnije pitali o toj izjavi on je pojačao tvrdnju da su „Muslimani najviše ugroženi. Oni su najviše ugroženi ne samo u fizičkom smislu, i ja nisam mislio da bi oni mogli nestati samo fizički; to je takođe početak kraja njihovog postojanja kao nacije”.[39]

———————————————————–

[1] Leo Kuper, Genocid – njegova politička primjena u dvadesetom vijeku (Genocide: Its Political Use in the Twentieh Century) (New Haven: Yale University Press, 1981. godine), str. 84.

[2] Tekst Srpskog memoranduma objavljen je od strane izdavača Bože Čovića, lzvori velikosrpske agresije (Zagreb: Školska knjiga, 1991. godine), posebno str. 291- 297.

[3] Ivan Stambolić, Rasprave o SR Srbiji (Zagreb: Globus, 1987. godine), str. 218-19.

[4] Edward W. Said, Orijentalizam (Orientalism), New York: Vitange, 1979. godina.

[5] Vuk Drašković, „Šta menjati u ustavu“, govor u Udruženju srpskih pisaca, 5. Feb. 1988. godine u Koekude Srbijo, 4. izdanje, (Beograd: Nova knjiga i Glas crkve, 1990. godina), str. 74.

[6] Branislav Lalović citiran u djelu Duške Jovanić, „Heroj bez ordena“, Duga, 11-24. juna, 1994. godine, str. 25.

[7] Goran Babić, „Vrh bijelog minareta“, Duga 3-16. Sep., 1988. godine, str. 36-37. lako je autor bio jugosloven iz Hrvatske, bio je nemoćan da tamo sprovede svoje napade .

[8] Tipični članci koji su podcrtavali ugroženost bili su: Nataše Jokić, „Pouke za vernike i nevernike“, Intervju, 20. juni, 1986. godine, str. 16-17; Svetislava Spasojevića, „Potkopana Makedonija“, NIN, 7. jan., 1990. godine. str. 26-27.

[9] Dragoš Kalajić, „Kvazi Arapi protiv Evropljana“, Duga, 13-19. sep., 1987. godine, str. 14-15.

[10] Intervju Mire Ruzić sa Jovanom Raškovićem, „O etnokarakterima edipovci i kastrati“, Intervju, 15. sep., 1989. godine, str. 15.

[11] Miroljub Jevtić, „Rezervisti Allahove vojske“, Duga, 9-22. dec., 1989. godine, str. 21.

[12] Isto, str. 20-22.

[13] Miroljub Jevtić, Savremeni džihad kao rat (Beograd: Narodna biblioteka Srbije, 1989). str. 316-17.

[14] Miroljub Jevtić, „Šta se krije iza groblja – islam juriša na Srbiju“, Ilustrovana Politika, 18. dec., 1990. godine, str. 25.

[15] Miroljub Jevtić, „Turci (opet) žele Srbiju“, Srpska reč, 19. aug., 1991. godine, str. 64.

[16] Darko Tanasković, „Nacija i vera, između „m“ i „M“, NIN, 24. sep., 1989. godine, str. 25.

[17] Jevtić, „Allahova vojska“, str. 23, Tanasković takođe bilježi da, „je za mnoge Islam još uvijek tuđ, pa čak i neprijateljski“, vidjeti, „Nacija i vera“, str. 25.

[18] Jevtić, „Allahova vojska“, str. 23.

[19] Intervju Slavoljuba Kačarevića sa Miroljubom Jevtićem, „Islam bez maske“, Intervju, 15. sep., 1989. godine, str. 11.

[20] Intervju sa Atanasijem Jevtićem u djelu Rajka Radivojića, „Zavođenja za Goleš­-planinu“, Intervju, 9. dec., 1988. godine, str. 27.

[21] Spasojević, „Potkopana Makedonija“, str. 41.

[22] Dragomir Ubiparipović, „Pismo jednovernoj i jednokrvnoj braći“, Glas Crkve, Valjevo, 2, 1991. godine, str. 56.

[23] Miroslav Radovanović, „O potrebi donošenja nacionalnog programa“, Glas Crkve, 4, 1991. godina, str. 52-54.

[24] (Đakon) Radovan Bigović, „Povodom pisanja sarajevskog lista Novi vox“, Pravoslavlje, 15. nov., 1991. godine, str. 5.

[25] Thompson i Quest, Genocid i socijalni konflikt (Genocide and a Social Conflict), str. 254-55.

[26] Božidar Mijač, „Mir, da, ali kakav?“, Pravoslavlje, 15. mart, 1992. godina, str. 5.

[27] Za oštru ocjenu ove ključne ličnosti, vidjeti Sabrina P. Ramet, „Srbijanski Slobodan Milošević – profil“ (Serbia’s Slobodan Milosevic: A Profile), Orbis, (Zima, 1991. godine). str. 93-105.

[28] Izvršne analize Miloševićeve retorike i prakse nasilja mogu se naći u djelu Nebojše Popovića, „Srpski populizam – od marginalne do dominantne pojave“, u dodatku Iista Vreme, 24. maj, 1993. godine, posebno str. 22-23.

[29] Srpski aktivisti sa Kosova, predvodnici Miloševićevog uspona do vlasti, kasnije su se žalili da ih je on iskoristio za svoje ciljeve, a kada mu više nisu trebali, on ih je napustio, Sandra Petrusić, „Kolevku srpstva prevrnuli Srbi“, Srpska reč, 2. mart, 1992. godine, str. 38-40.

[30] Jevrem Brković, „Šušteća šutnja“, Danas, 7. feb., 1989. godine, str. 33.

[31] lsto; i Vlatko Mićunović. „Mitinzi solidarnosti u Nikšiću i Cetinju“, Intervju, 30. sep., 1988. godine, str. 17.

[32] Muharem Durić i Mirko Carić, „Kako srpski nacionalisti odmažu srpskom narodu i šta prati mošti kneza Lazara“, Politika, 17. sep., 1988. godine, str. 7.

[33] „Predlog programa stranke Srpska narodna obnova (SNO)“, jan., 1992. godine, u Koekude Srbijo, str. 127-41.

[34] Intervju u članku „Novoosnovani, a ne opozicija“, Danas, 19. jun., 1990. godine, str. 16.

[35] lntervju Tome Džadžića sa Arkanom, „Već imam kuću na Dedinju“, NIN, 13. dec., 1991. godine, str. 11.

[36] Rajko Đurđević, „Bajram 1409. godine u Beogradu“, Duga, 13-19. maj 1989. godine. str. 75. i „Ni mi nismo znali – pokušaj paljenja beogradske džamije“, Preporod. 15. sep., 1989. godine, str. 20. Preporod je zvanični list lslamske zajednice Bosne i Hercegovine.

[37] Nedžad Latić i Mensur Brdar, „Jesu Ii Selakovljani sačuvali novopodignutu munaru od rušenja“, Preporod, 15. aug., 1989. godine, str. 10; i Mirko Popovec, „Novi Pazar – vruće leto u senci minareta“, Duga 16. sep., 1989. godine, str. 76. Novi pazar, čije je Selakovac predgrađe, imao je 18 džamija (ukljućujući i novu), a prije Drugog svjetskog rata bilo ih je 27.

[38] „Ko to tamo svira“, Borba, 30. okt., 1990. godine, str. 12.

[39] Dada Vujasinović, „Država koja se razmnožava“ Duga, 26. okt. – 10. nov., 1991, str. 19.

Komentariši

Vaša email adresa neće biti objavljivana. Neophodna polja su označena sa *