Križ kao ilirsko-gotski simbol Crkve bosanske

Bazilika La Sagrada Familia, Barselona.

Suad Haznadarević

Goti su u svojoj pradomovini Gotland, bili politeisti, sa specifičnim mitološkim pristupom božanstvima koje su svetkovali. Elementi vjerske duhovnost iz njihovog politeističkog perioda će se reflektirati u umjetnosti u periodima  kad su prihvatili Arijstvo i kasnije kad su postali katolici. Umjetnost Gota uspješno spaja  germanske, rimske i bizantske elemente.

Iz spektra proučavanja gotske umjetnosti ne treba izostaviti islamski kulturološki utjecaj sa Iberijskog poluotoka. Vizigoti od kojih su Arapi, muslimani, preuzeli velike dijelove današnje Španije, živjeli su odmah uz muslimane. Tako je interakcija u razmjeni dobara svih oblika, pa i kulturoloških, bila neizbježna. Ona je ostvarila snažan utjecaj na katedralama i crkvama, prikazujući elemente Mudéjar stila kroz ukrase koji kombiniraju europske i islamske estetske elemente iz Kordobe, Granade, Toleda i Alhambre.

Unutrašnjost bazilike La Sagrada Familia  u Barseloni[1]

Islamski naučnici i umjetnici direktno su utjecali na estetske standarde i tehnike gradnje u oblastima koje su prelazile pod hrišćansku vlast. Tehniku topljenja stakla i njegovu proizvodnju u različitim bojama iskoristili su vrsni gotski majstori u proizvodnji prozorskih stakala i ornamenata  koji krase prozore bazilika. Uspjeli su da u bazilike prenesu izraz gotskog mitološkog Mitgarda (dvorac u kojem živi Odin) i prelamanja spektra boja polarnih svjetlosti (Aureole Borealis), a na kojima duhovi njihovih zaslužnih predaka, polu-bogovi, putuju u Mitgard (Walahalla). Međutim, kao pripadnici Arijanstva ili kasnije Katoličanstva,  gotski stil koristi scene biblijskih likova i događaja.

Duboki misticizam koji prevladava gotikom, njihova prvobitna arijanska denominacija i to da su se kao pagani osvajači upadali i naseljavali se u Rimskom Carstvu, mogu biti razlozi da se gotika često naziva paganskim stilom. Jer, paganski (kasnije arijanski) Goti, doista i jesu bili najveća opasnost za Rimsku imperiju, zbog čega su bili nazivani “barbarima”, pa je i gotski stil u umjetnosti, na početku tako doživljavan – kao stil barbara. Gotika je svoje ime dobila tek poslije, u vrijeme perioda kulturnih gibanja u Italiji i Evropi, danas poznatih pod nazivom renesansa. Danas je gotika duboko ukorijenjena u kršćanskoj tradiciji, a njen cilj je izražavanje biblijske duhovnosti i uzvišenosti.

O simbolu križa

Križ je jedan od najstarijih simbola koji se mnogo ranije pojavljuje u različitim kulturama i religijama širom svijeta, nego što je postao prepoznatljiv simbol hrišćanstva.

Lijevo, Nekropola stećaka Maculje, BiH. Kupola, polu–mjesec, tri zvijezde, arijanski križ; foto – autor.

Simbol križa javlja se u dalekoj historiji u različitim oblicima. U mnogim drevnim kulturama križ je simbolizirao kosmos i četvorostruku podjelu svijeta – četiri strane svijeta (sjever, jug, istok, zapad). Takođe, križ simbolizira četiri osnovna elementa (zemlja, voda, vazduh, vatra). U sumerskoj i egipatskoj kulturi, simbol križa se koristio kao znak koji predstavlja kosmički poredak i ravnotežu, kao i vezu između neba i zemlje. Ovo je često povezano sa idejom stabla života ili univerzalne ose ili centra koji povezuje božansko i zemaljsko.

U Mesopotamiji, jednostavni križevi su se pojavljivali kao hamajlije i simboli zaštite. Oni su imali zaštitnu funkciju i često su se koristili kao čuvari od zlih duhova. Križ u obliku slova „T“ (tau krst) bio je poseban simbol, a ponekad su ga smatrali simbolom boga Tammuza, mezopotamskog božanstva vegetacije i obnove prirode.

U starom Egiptu, ankh ili egipatski krst sa petljom, krugom, bio je simbol vječnog života i božanskog postojanja. Često su ga prikazivali bogovi u rukama ili kao dio njihovih ornamenata. Ankh predstavlja koncept besmrtnosti i veze između života i smrti. Vjerovalo se da nosi duhovnu energiju koja omogućuje vječni život. Ovaj oblik križa i danas ima svoje mjesto u simbolici koja se odnosi na život i smrt.

Ägyptische Antike: Kartusche von Ankh Hor. Grab von Ankh-Hor (Ankh Hor) (TT414) (26. Dynastie, 672.–525. v. Chr.), Luxor (Theben), Ägypten [3]

U Indiji i Kini križ je bio simbol svetih i duhovnih učenja. Križ u obliku svastike, poznat u drevnim kulturama, predstavlja prosperitet, sreću i energiju koja se širi u svim pravcima. Svastika je u Aziji imala veoma pozitivno značenje i bila je simbol univerzalne energije i povezanosti svih stvari. Ovaj simbol je bio raširen širom azijskog kontinenta.

Desno – Ilirska svastika, kompleksnost solarnog kulta Ilira: svastika simbolizira Sunce u pokretu. Sunčeva lađa ili Sunčev disk na nebeskom svodu. (Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine,  Simbol svastike, keramika, Donja Dolina, Bosanska Gradiška, BiH, željezno doba, 7 – 4. vijek p. n. e.) Foto -autor.

U keltskoj i germanskoj mitologiji križ je bio povezan sa svetim stablom i simbolikom kruga koji ga okružuje, što kasnije postaje keltski krst. On predstavlja ciklus života, prirodu i božanske sile. Keltski krst, sa krugom oko presjeka, vjerovatno simbolizira sunce i cikličnost prirodnih pojava, povezan sa bogovima zemlje i prirodnim silama. Solarni krst je simbol u obliku pravougaonog krsta u sredini kruga. Vjerojatno je najstariji i jedan od najčešće korištenih simbola zapadne civilizacije.

U svom najranijem obliku, opisuje putovanje Sunca kroz godišnja doba. Ima ga u kulturama u  Anadoliji, Mezopotamiji , današnjem Iranu i Indiji. Također je simbol germanskih i slavenskih paganskih religija koje su nastale stotinama godina prije Krista.

Lijevo, Keltski križ, Irska.

U periodima prahistorijskih religija nordijskog bronzanog doba, artefakti sa simbolom sunčevog križa pojavljivali su se u obliku kultnih predmeta, izrađeni od ćilibara ili liveni od metala na mjestima današnje Švicarske ili Danske.

Križ u obliku svastike nalazimo kod gotskih plemena u Skandinaviji. Pored svastike, na medaljinu starom 2.000 godina je runskim pismom-futhark ispisano ime gotskog božanstva Odina.

Ovim arheološkim otkrićem se mitologija vjerovanja Odina pomjera od vremena Vikinga na početke prvog milenija nove ere. Gotska plemena su na svom put iz Skandinavije prema jugu, Iliriji i Rimskom carstvu, početkom 2. vijeka širili svoju kulturu i vjerovanja.

Svastika i natpis ‘On je Odinov čovjek’ se vidi u okruglom polukrugu iznad glave figure na zlatnom brakteatu otkrivenom u Vindelevu, Danska, krajem 2020. (Arnold Mikkelsen, Nacionalni muzej Danske preko AP-a) [4]

Najstariji primjerak gravure svastike na europskom kontinentu je pronađen u Ukrajini. „Mezine idol“ je figura izrađena od kljova mamuta, datirana starost je oko 10.000. godina. [5]

Mezine Swastika in Ivory-Ukraine, estimated 10 – 12000 years old, carved out of Mammoth Tusk.

U antičkoj Grčkoj križ se koristio u umjetnosti i arhitekturi kao dekorativni motiv. Iako nije bio toliko snažan religijski simbol kao u Egiptu, prisutnost krsta je simbolizovala savršenstvo i ravnotežu.

U rimskom svijetu, križ je imao negativno značenje, jer je bio povezan sa kaznenom metodom pogubljenja – razapinjanjem. Rimski križ, kao sredstvo za izvršenje presude smrtne kazne, bio je poznat i kao stauros (σταυρός) [6 ] i postao je simbol mučenja i smrti, prije nego što ga je krišćanstvo doktrinarno transformisalo u simbol spasenja.

Križ kao antički simbol bio je univerzalno prisutan u kulturama, civilizacijama i nosio je značenja koja su nadilazila samo religiozno. Predstavljao je sveprisutnost, ravnotežu, život, smrt i obnovu, kao i kosmičke sile koje djeluju kroz univerzum. Primarna značenja križa vezana za prirodne i kosmičke sile ostala su prepoznatljiva u mnogim kulturama do danas.

Kršćanstvo je veoma uspješno, kroz neo-platonizam, otpočelo dogmatsku prilagodbu ovog drevnog paganskog simbola među svoje simbole (rimokatolički krst) otprilike tokom 2 – 3. vijeka nove ere, a od 4. vijeka, križ postaje zvaničan simbol kršćanstva.

(Nastaviće se)

——————————————————–

[1] https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ee/Sagrada_Familia_01.jpg

[2] https://barcelonaexplorers.com/my-experience-visiting-la-sagrada-familia/

[3] https://www.meisterdrucke.at/kunstdrucke/Egyptian-26th-Dynasty/1054259/%C3%84gyptische-Antike:-Kartusche-von-Ankh-Hor.-Grab-von-Ankh-Hor-%28Ankh-Hor%29-%28TT414%29-%2826.-Dynastie,-672-525-v.-Chr.%29,-Luxor-%28Theben%29,-%C3%84gypten.html

[4] The inscription ‘He is Odin’s man’ is seen in a round half circle over the head of a figure on a golden bracteate unearthed in Vindelev, Denmark in late 2020. (Arnold Mikkelsen, The National Museum of Denmark via AP); https://dayton247now. com/news/offbeat/oldest-reference-to-norse-god-odin-found-in-denmark-treasure-gold-disc-national-museum-in-copenhagen-5th-century-worship-bracteate-jewelry-rings-bracelets-medallions

[5] Swastika was used in Neolithic, Bronze and Iron Age cultures and its probable origin is from Astrology    link; https://www.academia.edu/31469812/Swastika_was_used_in_Neolithic_Bronze_and_Iron_Age_cultures_and_its_probable_origin_is_from_Astrology

[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Stauros  U klasičnom grčkom prvenstveno se odnosilo na uspravno deblo ili motku.