Nihad Filipović
II
Teška sjenka Udbe
Bez obzira na sve manjkavosti i propuste, posebno posmatrano sa stajališta ljudskih prava i sloboda, Jugoslavija, pod vlašću Komunističke Partije Jugoslavije (KPJ), kasnije Saveza Komunista Jugoslavije (SKJ), bila je uređena i funkcionirajuća državna cjelina. Dio državnog mehanizma je bila i Služba Državne Bezbjednosti (SDB), odnosno Kontra-Obavještajna Služba (KOS). Te službe su sve vrijeme postojanja Jugoslavije djelovala služeći se svim mogućim prljavim metodama karakterističnim za rad takvih službi. One su korištena i za razračunavanje unutar KPJ/SKJ, sa onim koji bi “skrenuli sa linije”, ali i za (31) likvidaciju političkih emigranata na političkom zapadu. Potka ili ideološka osnova Službe je međutim, nesumljivo, bila ideologija jugoslavenskog zajedništva, a samo djelovanje pod kontrolom KPJ/SKJ odnosno njenih instituta i visoko pozicioniranih funkcionera.
Zapravo, obavještajni rad je podrazumjevao interakciju politike i Službe tako da su i ljudi politike, često bivali bivši ili budući Sdebeovci. (32) Služba je bila krcata takvim ljudima.
Mehanizam odlučivanja je zavisio od slučaja i izvjesno je, nije bio isti u postupku političkog odstrjela pojedinaca unutar partije i partijskih disidenata i odluke o likvidaciji nekog iz “neprijateljske emigracije“. U prvom slučaju, zavisno od političkog profila i značaja disidenta, ogoljeni lični interes, ideološki maskiran “skretanjem sa linije”, mogao je biti pokretač kampanje; iako još nema konačnog historijskog odgovora sa tim u vezi, takvi se osobni elementi i procjene samog maršala J.B.Tita mogu sagledati u kampanji koja je vođena protiv Milovana Đilasa ili Aleksandra Rankovića.
U slučaju odlučivanja o likvidaciji ili otmici nekog iz redova političke emigracije, postupak odlučivanja je razvijan od ispostava i centara SDB preko republičkih sekreterijata za unutarnje poslove do savezne SDB i podrazumjevao je konsultacije i mišljenje Savjeta za Zaštitu Ustavnog Poretka, republičkog(ih) sekretara za unutarnje poslove i visokih partijskih funkcionera.
Drugo je pitanje da li se Služba nastojala oteti kontroli i raditi, kako se pežorativno kaže, na svoju ruku? Odgovor na ovo pitanje je višestruko složen i prema našem mišljenju teško ga je moguće svesti samo na jednoznačan pozitivan ili negativan izričaj.
Slučaj Aleksandra Rankovića je možda i najbolji primjer za ilustraciju kompleksnosti odgovora na prednje pitanje. Kampanja protiv Rankovića je pokrenuta navodno zbog prisluškivanja predsjednika Tita, što bi ukazivalo na tendenciju otimanja Službe kontroli i rad iza leđa partije pa čak i njenog najvišeg funkcionera.
Sa druge strane, ako je Ranković i radio i usmjeravao Službu mimo Tita, on je to radio u funkciji jedne partijske pritajene frakcije, i to pretežno srpske, koja je, uz opća manja ili veća skretanja i odsupanja sa titoističke političke linije, imala za Srbe i specifično viđenje položaja Kosova u Jugoslaviji.
Takođe je tu u igri (moguće) bilo i pitanje Titovog nasljednika, jer je Tito, tada već u poznijim godinama, razmišljao o nasljedniku pa je, slično kao svojevremeno Vladimir Iljič Lenjin za Josifa Visarionoviča Staljina, došao do zaključka, kako Ranković, koji je neslužbeno u partiji slovio kao “prirodan” nasljednik, nije taj “materijal”.
Dakle, rekli bi smo, u istoj onoj mjeru u kojoj Služba jeste otimala se kontroli, ona je Titu na koncu poslužila da se iskompromitira Ranković i kao takav uklonio sa političke scene. Drugačije rečeno, i u prvom i u drugom slučaju, Služba ili njeni djelovi su zapravo tu bila pod političkom kontrolom, Rankovića odnosno Tita.
Preokret u ideološkoj osnovi djelovanju Službe nastupa u poznijim godinama Titovog života, kada on gubi kontrolu nad mnogim tokovima u državi, a posebno se taj preokret uočava poslije Titove smrti, kada ideološka osnova djelovanja te jugoslavenske službe postaje nacionalizam. A budući je Služba bila pod (33) dominacijom srpskih kadrova to je značilo da je pod dominacijom srpskog nacionalizma. Na toj je osnovi onda došlo do jačanja istih takvih nacionalističkih raspoloženja u službama po republikama, najprije u Hrvatskoj i Sloveniji, jasno sada pod dominacijom hrvatskog odnosno slovenačkog nacionalizma.
Dakle, Služba nije bila ostrvo u jugoslavenaskom društvu, nego je dijelila sudbinu širih duhovnih procesa i političkih zbivanja, pa kako dezintegrirajući procesi u Jugoslaviji nakon smrti J.B.Tita, nakon pada Berlinskog zida i pada komunizma u SSSR-u poprimaju sve ubrzaniji tok, do ireverzibilne tačke, tako i tokovi funkcioniranja Službe poprimaju sve naglašeniji nacionalistički ideološki predznak.
Ideološka dezintegracija Službe paralelno je, prema našoj procjeni, pratila ukupnu dezintegrirajuću svijest u jugoslavenskom društvu. Kako su se postupno zatvaraju nacionalističke ideološke kružnice po republičko-pokrajinskim linijama, jednako tako prevladava i postaje kadrovski opredjeljujuća nacionalistička svijest u Savezu Komunista Jugoslavije i u državnoj bezbjednosti.
Sve u sve, naša je teza slijedeća: dok je maršal Tito bio živ, odnosno do par godina neposredno pred njegovu smrt, pritajeni nacionalistički atavizam unutar partije pa tako i Službe, držan je pod kontrolom. Zvjer je bila pod kontrolom i u funkciji i na liniji partijske politike i Tita osobno.
Ali, poslije njegove smrti 1980, zvjer je definitivno puštena sa lanca.
Nastavi će se.
(Izvadci iz političke studije autora Etnonacionalizam za početnike)
(31) Sve vrijeme postojanja Titove Jugoslavije, podalje od očiju i ušiju jugoslavenske javnosti, tajna policija je vodila bespoštedni rat sa nacionalističkom emigracijom, ustašama, četnicima i ostalim neprijateljima komunističke Jugoslavije. Danas je taj period popularno oslikavati crno-bijelo, ali valja znati da je i nacionalistička emigracija vršile brojne terorističke protu-jugoslavenske akcije. U anti-jugoslovenskim terorističkim aktivnostima, u kojima je, prema podacima dr Mila Boškovića učestvovalo oko 1.200 političkih emigranata, ustaše su bile najopasaniji neprijatelji titoističke Jugoslavije, a među njima najopasnija je bilo Hrvatsko Revolucionarno Bratstvo (HRB). Ta ekstremna hrvatska emigrantska politička organizacija, izvršila je u Evropi i u Australiji, 50% svih terorističkih napada na Jugoslaviju, tj. ukupno 120 akcija i tom prilikom usmrtila pedeset i tri i ranila 118 osoba.
(32) Iako pisana kroz naglašeno prosrpsku vizuru, i to u toj mjeri, da neopterećen u pristupu, racionalan čitalac pomisli kako je i sama proizvod agenta SDB na zadatku, te iako na momente odvratna za čitanje, u ovom pogledu, ipak veoma je informativna knjiga, privatno izdanje novinara Marka Lopušine, “Ubij bližnjeg svoga, Jugoslavenska tajna policija 1945 – 1995.”
(33) Doći do autentičnih i pouzdanih podataka o nacionalnoj kadrovskoj strukturi Službe tog vremena, veoma je zahtjevno, posebno za autora koji nema mogućnost pristupa raznim arhivama, nego se služi internetom, kao što se mi služmo u ovome radu. Ipak, vremenom, na internet se probije koji relevantan pokazatelj. Tako se ovim putem može doći do nekih autentičnih podataka, npr. o nacionalnoj strukturi članova SKJ u JNA u drugoj polovici šezdesetih godinama dvadesetog stoljeća. Iz monografskog rada priređivača Miloša Nikolića, pod nazivom “SKJ u uslovima socijalističkog samupravljanja”, izdavač “Kultura”, Beograd, 1967, saznajemo kakav je drastičan nesrazmjer u partijskoj zastupljenosti članstva prema nacionalnoj pripadnosti, vladao tada u JNA. Stanje je bilo ovakvo:
– ukupno članova SKJ u JNA: 75. 915; od toga:
-Srbi, 47. 006 ili 61, 92%, uz udio Srba u stanovništvu SFRJ od 42, 08%.
-Hrvati, 11. 969 ili 15, 76%, uz udio Hrvata u stanovništvu SFRJ od 23, 15%.
-Slovenci, 3. 131 ili 4, 12%, uz udio Slovenaca u stanovništvu SFRJ od 8, 57%.
-Crnogorci, 5. 555 ili 7, 39%, uz udio Crnogoraca u stanovništvu SFRJ od 2, 77%.
-Makedonci, 4. 309 ili 5, 68%, uz udio Makedonaca u stanovništvu SFRJ od 5, 64%.
-Jugoslaveni, 1. 285. ili 1, 69%, uz udio Jugoslavena u smislu nacionalne opredjeljenost u stanovništvu SFRJ od 1, 71%.
-Albanci, 1. 036. ili 1, 36%, uz udio Albanaca u stanovništvu SFRJ od 4, 93%.
-Muslimani, 467. ili 0, 62%, uz udio Muslimana (tada još i nepriznati kao narod u SFRJ) u stanovništvu SFRJ od 5, 24%.
-Mađari, 432. ili 0, 57%, uz udio Mađara u stanovništvu SFRJ od 2, 72%.