Ivo Andrić, 9. oktobar 1892 – 13. mart 1975.
Nihad Filipović
Teza da je, turska okupacija, odnosno direktnije islam, iZvukao Bosnu iz njenog “prirodnog” ambijenta evropske civilizacije i da je s toga Bosna zaostala u duhovnom, a onda i svakom razvoju (što traje i danas), andrićevska je. Nije je on “izmislio”- Njegoš je prvi koji ju je uknjižio, doduše literalno, u “Gorskom vijencu”, ali od Andrića i njegovog doktorskog rada “Die Entwicklung des geisitigen Lebens in Bosnien unter der Einwirkung der türkischen Herrschaft” (Razvoj duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine), krenuće čitava jedna industrija znanstvenog celofana u službi, danas precizno dekodirane politike, a to je politika stigmatizacije jugoslavenskih, (specifično bosanskih muslimana), znači upotrebom instrumenata države i korišćenjem halata kulture, proizvodnja identitetske smutnje u funkciji velikosrbskih pretenzija na Bosnu.
Dublje zaorano, otkrivamo da je taj andrićevski “turski sindrom”, na tragu stoljetnih europskih stereotipova koje Crkva zameće nakon pada Konstantinopolja, kojim je zadana “rana europskoj civilizaciji”. I doista već prve dvije rečenice u njegovoj doktorskoj disertaciji glase:
“Govorilo se da je osvajanjm Carigrada zadana rana evropskoj civilizaciji. Vjerojatno je malo zemalja koje su okrutnije i bolnije od Bosne osjetile taj udarac.“ … Kako počeo, tako završio; posljednja rečenica tog njegovog rada glasi: „I ovdje se djelovanje islama pokazalo kao krajnje sputavajuće i neplodno.“
Dakle, na tragu tog stereotipa, prevlađujućeg u imaginaciji prosječnog zapadnjaka, Andrić izvlači “naučne” istine o razlozima zaostalosti Bosne, s kraja IX i početka XX stoljeća.
Razloge takvog postupka Andrića, možemo samo nagađati, ali nije ostalo neprimijećeno – blatantni oportunizam je karakterna crta što prati zrelog Andrića, tamo negdje s kraja 1920. i njegovog stupanja u diplomatsku službu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Od tog doba ide to njegovo nacionalno srbstvo, prevrtanje krštenog imena Ivan na Ivo, ćirilica kao ekskluzivno pismo na kojem piše i općenito, od tada ide taj njegov politički oportunizam i svesrbski narativ i diskurz; da bi ga na kraju Drugog svjetskog rata, karakterno bezkičmenjaštvo, od kraljevog birokrate prisutnog činu potpisivanja pristupa Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu Sila osovine, u Beču, 25. 3. 1941, ,godine 1953. prevelo u redove “počesnih” članova Komunističke partije Jugoslavije. Kako, u kojim okolnostima i iznad svega zašto Andrić biva primljen u Komunističku partiju, ostaje i dalje javno nedorečeno, kao što su inače mnogi “kritični” momenti iz njegovog života i karijere i dana danas, neiztražani.
No dobro, vratimo se Andrićevom doktorskom radu.
Zanimljivo je to, a i indikativno, jer ilustrira dubinu zahvata rečenog stereotipa: profesori mentori su dali Andriću prolaznu ocjenu, a tek jedan (prof. dr Heinrich Felix Schmid) je izrazio rezervu, ukazujući na manjkavost Andrićevog poricanja za kulturu Bosne poticajnog uticaja islama i turske vlasti. S vremenim međutim, među mislećim ljudima, sve su učestaliji disonantni glasovi, a danas možemo reći da je opće mjesto, otklon od tog Andričevog rada, koji, ni pod najraztegnutljivijim kriterijima, malo ko vidi naukom, no najprije, u naučni celofan umotani kulturološki stereotipovi o jednoj civilizaciji i religiji islama.
Te činjenice je bio svjestan i sam Andrić. I to je razlog zašto taj njegov rad za njegovog života, niti je preveden sa njemačkog na kome je pisan niti je publiciran. Tek poslije Andrićeve smrti uslijedio je prevod, u časopisu “Sveske, Zadužbina Ive Andrića”, u br. 1. za 1982. godinu, i kasnije internet publikacija; ali ubrzo djelo, pod egidom autorskih prava, biva povučeno sa elektronske mreže. Danas je ponovo dostupno za čitanje, ali uz plaćanje odgovarajuće naknade. Nejse. Dulja je to skazka.
Razvoj duhovnog života u Bosni pod utjecajem turske vladavine i teze oko kojih se taj rad vrti, može se čitati, i čita se, sukladno sa već formiranim predstavama u glavi čitaoca, kao štivo kontekstualizirano u vremenu nastanka ili šire, pa to razvučeno služi kao podložak za deminiziranje ljudi islama, tj. muslimana, odnosno naroda Bošnjaka i bosanstva općenito. Čitavo jedno stoljeće i jače je proteklo u takvim nastojanjima na tragu kojih muslimani “naših” prostora, bivaju glavna meta periodičnih genocidaških kampanja “iztrage potrica”; s druge strane, na tom tragu, ide, istina tek u novije vrijeme s oslobađanjem kulturološke jugo-paradigme (u kojoj je dominirao narativ većinskog jugoslavenskog naroda), prema kojoj je Andrić bio nedodirljiva ikona na zidu, ide kritika, (sve do demoniziranja), samog Andrića, kao islamofoba.
Dalje, taj se Andrićev rad može čitati fenomenološki kontekstualizirano – kao nužan posao obavljen na ispunjavanju predpostavki za uzlet na Andrićevom putu kroz birokratske labirinte jugog-diplomatije, na koji se bio otisnuo, ali, iz današnje vizure, i kao najava motiva i literalnih tema koje postaju Andrićev primarni interes u vremenu što slijedi.
A može se čitati i s kritičkim odmakom i komparativnim spoznajama, odmaknuto od kulturoloških stereotipova što prate znanje prosječnog čitaoca o predmetnom topiku; (što malenskost ovog skribomana toplo preporučuje svim ambicioznim poslenicima javnog kazivanja i čitaocima s pretenzijom prenošenja znanja u medijski okean istina, spinovanih istina i laganja).
Historijski tok je lanac uzročno-posljedičnih zbivanja, esencijalnih i pratećih, akcidentalnih i marginalnih, ali – l-a-n-a-c.
Nije svaka karika jednake veličine, ali istrgnute jednu kariku iz lanca i to više nije onaj lanac; sada su to dva lanca, duža ili kraća ili pak jednaka, ali nužno dva; pa imamo historiju istine i historiju pervertirane istine – znači laganja.
Andrićeva rad – Razvoj duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine, je “historija” pervertirane istine i laganja.
Makar danas, kada smo, (a valjda definitivno), izašli iz vremena kojekakvih Zlatnih teladi, pa bili u nauci, bili u književnosti i umjetnosti općenito, bili u politici itd. – to bi trebalo biti podrazumijevajuće, opće mjesto u svijesti naše inteligencije; (o intelektualcima da i ne govorim – oni bi pogotovo morali već imati osvojenu tu svijest i sposobnost kritičkog mišljenja).