Graham Bramford, četrdesetosmogodišnji Englez, zapalio se 29. 4. 1993. ispred britanskog Parlamenta, u znak protesta zbog pasivnosti međunarodne zajednice i vlade njegove sopstvene zemlje, na bestijalna ubistva civila u Bosni.
Nihad Filipović
(U povodu tužne godišnjice samospaljivanja Grahama Bramforda, 29. 4. 1993 – 29. 4. 2023, mali kroki u prilog fenomenologiji racionalnog i iracionalnog.)
1.
Ono što je linija skromnog razmišljanja ovog skribomana o društvenim pojavama i ljudima koji ih kreiraju, jeste njihova uvjetovanost u vremenu i odnosima u vremenu. Vrijeme, praksa i snage koje je uobličuju, tj. koje dominiraju u vremenu, historijski su suci učinkovitosti (svrhovitosti) ili neučinkovitosti (nesvrhovitosti), društvenih pojava i fenomena.
Pitanje je šta bi danas, dvije hiljade i jače godina iskustva čovječanstva sa politikom nakon Platona i ukupne spoznaje na kojoj je čovječanstvo danas, šta bi Platon, koji je ukazivao na potrebi taljenja spekulativne filosofije i politike kao vještine mogućeg, šta bi on o tome danas mislio?
Platonov ideal, gdje bi filosofi imali biti vladari, čini se superiornim i ma koliko ga duhovno propitivali i na iskušenja stavljali, uvijek se, u relacijama čistog duha, javlja kao poželjan odgovor.
Ipak, odgovor na to pitanje, ne pruža filosofska spekulacija, nego vrijeme, znači praksa i snage koje je uobličuju, tj. učinak, tvorba, rezultat, stanje i odnosi u vremenu, tj. životu; i u krajnjoj liniji vrijeme iz perspektive historijske distance. Ono nam kazuje: nema pravila, a ako ima, ono radije kazuje da ljudi duha nisu najvičniji u poslovima dnevne pragme (politike)…
A najbolje je ako se složi po Platonovoj zamisli, pa se nađe vladar, širok u relacijama duha, pragmatičan u relacijama dnevnog i pravičan u okviru mogućeg.
2.
Dva su tipa mučenika i samoumiranja mučeničkom smrću; to su mučenici istine (kako je oni vide) i mučenici zarad ostvarenja nekih viših ciljeva.
Mučenici istine žrtvuju se u njeno ime; mučenici porad ostvarenja nekih nekih viših ciljeva, žrvuju se iz idealizma ili iz očaja. A da li je žrtva bila historijski svrhovita ili je bila uzaludna, o tome konačan sud daje vrijeme, odnosno ljudi u vremenu, dakle praksa i snage koje njome gospodare.
Nije dakle filosofska špekulacija, ključ za otkrivanje ljudskih istina, nego je to praksa, ustanovljeni ljudski odnosi u vremenu i silnice ili snage koji dominiraju u vremenu. Juče, danas i sutra.
Historijsko vrijeme je potvrdilo svrhovitost mučeničke smrti Đordana Bruna, kojega je katolička Inkvizicija javno spalila 1600. g. Historijsko vrijeme je potvrdilo učinkovitost mučeničke smrti čeških heroja Jana Palaha, Jana Zajica i Evžena Ploceka, koji su se se javno spalili u znak protesta zbog sovjetske (ruske) vojne intervencije u Čehoslovačkoj 1968. g.
Historija je potvrdila i svrhovitost samožrtvovanja budističkih svećenika koji su se samospaljivali u znak protesta protiv bratoubilačkog rata vijetnamskog naroda i američkog vojnog uplitanja u taj sukob.
Sa druge strane, žrtvu mučenika Grahama Brmforda, Engleza, koji se aprila 1993. g. javno zapalio ispred zgrade britanskog Parlamenta u znak protesta zbog uloge britanske armije u bosanskom ratu, koja je tek “počasna garda na masovnoj sahrani bosanskih beba, djece i žena” (izvadak iz posljednje poruke G. Bramforda), historijsko vrijeme, praksa i snage koje njome gospodare, još nije definiralo kao uzaludno ili – ne nalazim bolju deskripciju u ovom kontekstu, osim oporih riječi – svrhovito samožrtvovanje.
To je stoga, što vrijeme i snage u vremenu, još nisu dešifrirali bosanski Gordijev čvor krvi i tla.
Zato, jer je još, i to iz istih uzroka koji su Bramforda naveli na čin samospaljivanja, prisutna opasnost ponavljanja historije na način masovne sahrane bosanskih beba, djece i žena, još nema ni historijski preciznog odgovora na pitanje, da li je Bramfordova žrtva, koliko tragična, ipak u konačnici historijski bila učinkovita.