Ibn Khaldun, rođ. 1332. Hafsid Sultanat (Tunis), umro 1406, Kairo, Egipat
Neoklasični ekomomisti su kreirali lažni narativ o historiji ekonomije
U jednom od najznačajnijih radova iz oblasti istorije ekonomske misli (History of Economic Analysis, 1954), Joseph Schumpeter je tvrdio da postoji „veliki jaz“ u istoriji ekonomije. Koncept opravdava opšte neznanje u nastavnim planovima i programima ekonomije prema ekonomskom razmišljanju između ranohrišćanskog i sholastičkog vremena, naglašavajući nedostatak relevantnog pozitivnog („naučnog“) ekonomskog mišljenja u ovom periodu.
Zahvaljujući ovom samostvorenom jazu, najistaknutija islamska ličnost srednjeg vijeka, andaluzijski učenjak i političar Ibn Khaldun zanemaren je u glavnim udžbenicima (Screpanti i Zamagni 2005, Roncaglia 2005, Rothbard 2006, Blaug 1985). Nekoliko od ovih radova često na pogrešan način počinje identificirati korijene modernih teorija s raspravom o merkantilistima ili škotskom prosvjetiteljstvu.
Istina je da to uopće nisu bili početci ekonomskog razmišljanja.
Osnivanje društvenih nauka u 14. veku
Najveća zasluga Khalduna leži u njegovom revolucionarnom metodološkom razmišljanju. Potpuno je odbacio metodologiju svojih predaka, što ga je učinilo prvim „društvenim naučnikom […] u najstrožem značenju tog pojma“ (Fonseca, 1988). Prije Khalduna, uloga islamskih historičara bila je ograničena na prenošenje znanja bez modifikacije, uređivanja ili dodavanja ikakvih primjedbi na tradiciju. Nikada nisu dovodili u pitanje validnost priča, već su prilično pažljivo analizirali kredibilitet odašiljača.
Bista Ibn Khalduna, na ulazu u tvrđabu Bejaia, Alžir
Khaldun je odbacio ovu praksu, navodeći potrebu za novom, naučnom metodom koja omogućava misliocima da odvoje istinite i lažne historijske informacije. Ali kako to postići? Prema njemu, trebalo bi da “istražimo ljudsku društvenu organizaciju” da bismo imali “zdravo mjerilo” koje bi nam pomoglo da analiziramo društvo umjesto da prihvatamo apsurdne priče historičara (Khaldun, str. 7-8).
Khaldun ističe da je riječ o potpuno novoj, originalnoj i nezavisnoj nauci, koja prije nije postojala (Khaldun str. 8).
Očuh ekonomije
Kaldunijansko razmišljanje (iz XIV. stoljeća) je u ravni mišljenja današnjih ekonomistima. On navodi da podjela rada služi kao osnova za svako civilizirano društvo i identificira podjelu rada ne samo na nivou fabrike, već i u društvenom i međunarodnom kontekstu.
Haldun na primjeru sticanja žita ističe da podjela rada stvara višak vrijednosti: „Dakle, on ne može bez kombinacije mnogih moći među svojim bližnjima, ako želi da pribavlja hranu za sebe i za njih. Saradnjom se mogu zadovoljiti potrebe većeg broja osoba, višestruko veće od njihovih (broja)” (Khaldun, str. 87).
Njegov primjer podjele proizvodnog procesa ekonomisti su potpuno zaturili (zaboravili), a nije manje impresivan od Smithove tvornice pribadača: „Takve uključuju, na primjer, upotrebu rezbarenja za vrata i stolice. Ili neko vješto okreće i oblikuje komade drveta na strugu, a zatim te komade sastavlja, tako da oku izgledaju kao jedan komad” (Khaldun, str. 519). Štaviše: za razliku od Smitha, Khaldun ne pravi nikakvu razliku između produktivnog i neproduktivnog rada.
Na osnovu ovoga je lako razumjeti da je Ibn Khaldun iznio vrlo slične ideje kao Adam Smith, ali stotinama godina prije zapadnog filozofa.
Ali Khaldun je rekao još više o ekonomiji.
On je analizirao tržišta koja nastaju na osnovu podjele rada i ispitao tržišne snage na jednostavan didaktički način koji je vrlo sličan stavu Alfreda Marshalla. Izum analize ponude i potražnje nije izmišljen u 19. stoljeću: Khaldun je također opisao odnos potražnje i ponude, a takođe je uzeo u obzir ulogu zaliha i trgovine robom.
Ibn Khaldun, novčanica od 10 tuniskih dinara
On je podijelio ekonomiju na tri dijela (proizvodnju, trgovinu i javni sektor) budući da tržišne cijene u njegovoj teoriji uključuju plaće, profit i poreze (Boulakia 1971). Istovremeno je analizirao tržište robe, rada i zemlje. Ovaj strukturirani pristup naveo je Khalduna da izmisli radnu teoriju vrijednosti, koja ovog islamskog učenjaka čini predmarksističkim (ili klasičnim) misliocem u ovom smislu (Oweiss, 1988).
Njegova ideja, da je proizvedena vrijednost nula ako je input rada nula, čini se iznenađujuće klasičnom, daleko ispred svog vremena
Kako su neoklasici stvorili lažnu priču
U dinamičnom haldunskom modelu ekonomskog razvoja, vlada igra ključnu ulogu. Njena politika, prvenstveno oporezivanje, ima veliki uticaj na razvoj jedne civilizacije. Nakon nomadskog načina života plemena prelaze na sjedilački način života, rađajući urbanu civilizaciju. Sjedilački način života ruši originalnu grupnu solidarnost i stvara potrebu za novom klijentelom. Stvaranje novog grupnog identiteta je skupo; plus zahtjeva vojsku.
Dakle, sa produbljivanjem urbane civilizacije, a zahvaljujući sve većim luksuznim potrebama dinastije, vladar mora povećati poreze. Na kraju, poreske stope postaju toliko visoke da privreda propada. “Treba znati da je na početku dinastije, oporezivanje donosilo velike prihode od malih procenata. Na kraju dinastije, oporezivanje donosi mali prihod od velikih procena” (Khaldun, str. 352) – piše Khaldun. (…) S druge strane, on odbacuje uključivanje carine i vlade u trgovinu jer je ekonomsko-politička moć vlade nesrazmjerno velika.
Ove ideje su toliko jedinstvene u srednjem vijeku, da je čak i Ronald Reagan citirao Khaldunovo djelo navodeći da su imali neke zajedničke prijatelje, misleći na Arthura Laffera. Razlog za to je bio taj što je čak i sam Laffer smatrao Khalduna pretečom ekonomije ponude i Lafferove krivulje, iako Khaldunovske ideje nemaju mnogo zajedničkog sa Lafferovom krivom. Razlog je taj što ih treba tumačiti u vremenskoj dimenziji, a ne kao pravilo politike.
Dakle, ovaj narativ ne samo da je lažan, već ilustruje kako neoklasična ekonomija formira ekonomsku historiju da bi opravdala svoje postojanje. Ovo su nehistorijska pojednostavljivanja kako bi se stvorila priča o slavnoj i direktnoj evoluciji prema neoklasicizmu kao najrazvijenijem stanju ekonomskog mišljenja.
U ovom procesu, naučnici prošlosti bivaju zanemareni, pokušavaju se integrirati u kontekst neoklasične historije – ili oboje.
Bista Ibn Khalduna u Kairu, Egipat
Kejnzijanske ideje iz 14. stoljeća u Severnoj Africi
Konačno, ideje muslimanskog filozofa anticipiraju i ideje kejnzijanskih ekonomskih teorija. Haldunove riječi govore:
„Dinastija i vlada služe kao najveće svjetsko tržište, osiguravajući supstancu civilizacije. Sada, ako vladar drži imovinu i prihode, ili ih izgubi ili ih ne koristi pravilno, onda će imovina u posjedu vladareve pratnje biti mala. Tako (kada prestanu da troše), poslovni pad i komercijalni profit opadaju zbog nedostatka kapitala”. “ […] Nadalje, novac kruži između podanika i vladara, krećući se naprijed-nazad. Sada, ako ga vladar zadrži za sebe, to je izgubljeno za podanike” (Khaldun, str. 365).
Ovo su jaki argumenti za državnu potrošnju u kontekstu Sjeverne Afrike 14. stoljeća.
Adam Smith kao haldunski mislilac?
Ne samo haldunovske ideje, već je i metodologija koja stoji iza njih zaista originalna, budući da se oslanja na apstrakciju i generalizaciju. Khaldun nam osvjetljava ekonomiju Sjeverne Afrike 14. stoljeća i otvara brojna relevantna pitanja. On se bavi pitanjima za koja ni u 21. veku nemamo jedinstveno rešenje. Khaldun nam pomaže da premostimo jaz u istoriji misli pokazujući važnost srednjovjekovne islamske kulture. On također pomaže u razumijevanju odnosa između islamske ekonomije i drugih škola mišljenja budući da su teorijski zajednički predak.
Nije pouzdano poznato da Adam Smith ili bilo koji drugi klasični učenjak nije bio inspiriran Khaldunovim radom kada je razvijao vlastite teorije. Između ostalog, moramo otkriti i ovu informaciju – koja se izgubila u Velikom jazu – kako bismo otkrili novi narativ koji je bliži stvarnosti.
Ali zašto nam je potreban novi narativ, ponovno otkrivanje naše prošlosti?
Odgovor je jednostavan: da bi se izbjegla takva površna uvjerenja da je Adam Smith (ili Ibn Khaldun) otac ekonomije, da je razvoj ekonomije je započeo u Novom vremenu da bi kulminirao neoklasičnom misli, da je Khaldun već izmislio Lafferovu krivulju, da finansijsko tržište. efikasno reguliše samu sebe ili da je velika vlada uvek loša za ekonomiju – između ostalog.
Ekonomisti moraju imati samorefleksiju: kriza iz 2008. godine je dokazala da se praznine u mainstream (glavni tok mišljenja) lako pretvaraju u političke greške.
Novim, pluralnijim pristupom historiji mišljenja, Alchajmerova bolest glavnog toka mišljenja o ekonomij može se izliječiti, što je prijeko potrebna u 21. stoljeću.
—————————
Reference
Al-Hamdi, M. T. 2006. “Ibn Khaldun: Otac podjele rada”. Predavanje na konferenciji u Madridu (http://www.uned.es/congreso-ibn-khaldun/pdf/09%20Mohamed%20Alhamdi.pdf; pristupljeno: 14. maja 2017.)
Blaug, M. 1985. Ekonomska teorija u retrospektivi. Cambridge: Cambridge University Press.
Boulakia, J. D. C. 1971. “Ibn Khaldún: Economist iz četrnaestog stoljeća”, Journal of Political Economy 79. No. 5: 1105-1118.
Khaldun, Ibn. 1377. Muqadimah: Uvod u historiju. Preveo Franz Rosenthal. Online verzija: https://asadullahali.files.wordpress.com/2012/10/ibn_khaldun-al_muqaddimah.pdf (pristupljeno: 10. marta 2017.)
Oweiss, I. M. 1988. “Ibn Khaldún, otac ekonomije”. U arapskoj civilizaciji: izazovi i odgovori, priredili Oweiss, I. M. – Atiyeh, G. N. New York: Press State University of New York.
Roncaglia, A. 2005. The Wealth of Ideas. Historija ekonomske misli. Cambridge: Cambridge University Press.
Rothbard, M. N. 2006. Ekonomska misao prije Adama Smitha. Austrijski pogled na historiju ekonomske misli. Brookfield Vt: Edward Elgar Publishing Ltd.
Schumpeter, J. A. 1954. Historija ekonomske analize. London: Allen & Unwin.