Nihad Filipović
Ključna značajka etno-nacionalističke duhovnosti u BiH, odnosno u Regionu, jeste snažna klerikalizacija nacionalne svijesti u Srba, Hrvata i Bošnjaka. Moguće je to otuda što je u BiH, klerikalno zapravo i bila ona osnova na kojoj je izvršeno nacionaliziranje bosanskih masa, najprije pravoslavnih i katoličkih, a onda i bosanskih muslimana. Odstrani li se religija, ono što ostaje jeste masa, koja se na osnovu zajedničkog jezika i prošlosti, može proglasiti bošnjačkom, hrvatskom ili srpskom. Ali, budući prije islamiziranja, odnosno kasnije, u XIX. stoljeću, kada otpočinje nacionaliziranje pravoslavnih i katolika, u Bosni nije postojala posebna srpska ili hrvatska nacionalna svijest, a jeste postojala bošnjačka narodna svijest i identitet, jasno je u kojoj je mjeri pogrešno bosanske muslimane nazivati Srbima odnosno Hrvatima. Pa ipak, to je dugo bila tendencija hrvatskih i srpskih etno-nacionalista, historijski dokinuta domovinskim ratom 1992 – 1995. Taj rat, kao ni onaj u Hrvatskoj, nije bio vjerski, ali se ne mogu poreći neki aspekti vjerske involviranosti u sukobe etno-nacionalističkih elita.
U socijalističkoj Jugoslaviji, posebno između pravoslavne zajednice Srba i katoličke zajednice Hrvata, nije postojala razvijena ekumenska svijest. Nepovjerenje, oprez pa i strah između naših najvećih vjerskih zajednica, imalo je svoje historijsko pokriće u haotičnim političkim odnosima između dva svjetska rata, genocidu nad pravoslavnim i muslimanima u Drugom svjetskom ratu, rigidnom odnosu političke elite komunista nakon Drugog svjetskog rata spram religije, gdje je posebno katolička religija doživljavana neprijateljskom spram komunističkog pokreta zbog komunističke, (a zapravo velikosrpske struje koja je dominirala u komunističkom pokretu) i fiksacije na navodnu uvezanosti katoličkog klera sa ustaškim pokretom u Drugom svjetskom ratu.
Islam je opet percipiran kao nazadna, azijatska i opasna religija. Dva su izvora takve svijesti o Islamu i jugoslavenskim muslimanima: najprije to je u XIX. stoljeću usvojen i razvijen nacionalistički srpski i hrvatski kulturni model sa tom, danas već tradicionalnom pretenzijom na bosanski državni prostor; pa budući su bosanski muslimani (Bošnjaci) većinski na tom teritoriju, otud stigmatizacija i njih i u njih prevlađujućeg vjerskog svjetonazora. A onda, tu je i svijest o snazi vjerske komponente u identitetskom osjećanju ljudi, pa kada ih tu, halatima imperijalizma u kulturi i administrativnim državnim mjerama “uramiš” u vladajući, većinski usvojeni i dominirajući diskurs i narativ u zajednici, onda si ih, već u podsvijesti, napao, poljuljao, uzdrmao, uzmenirio itd. u identitetskom osjećanju pripadnosti u vremenu i prostoru.
Ovdje općenito vrijedi: odnos komunističke vlasti spram religijskih zajednica bio je različit u različitim političkim fazama kroz koje je prolazila Jugoslavija, od krajnje rigidnog, preko kontrolisanog do postupnog otopljavanja i otpuštanja stege i totalitarne kontrole.
Važno je znati da su sa svoje strane, religijske zajednice nastojale ne davati povoda za konfrontaciju sa vlastima, pa su djelovale uglavnom u očekivanim granicama vjerskog, bez političkog istrčavanja. Međutim, nakon smrti predsjednika Tita, uslijed okolnosti i opće geopolitičke situacije u Evropi tog vremena, amplitude se pomjeraju, pa dolazi do snažnog eksponiranja etno-nacionalizma unutar vladajućeg Saveza komunista Jugoslavije. Crkva odnosno religijska duhovnost sa margina javne sfere, ponovo ulazi u sam centar javnog, posebno duhovnog života.
Zapravo, etno-nacionalističko buđenje u Jugoslaviji, začet u glavama intelektualaca, (srpskih, hrvatskih i slovenačkih najprije), od početka je pratila klerikalna svijest. Iako novine “Pravoslavlje” od 15. 5. 1980. i smrti predsjednika Tita, na naslovnoj strani, objavljuje nepotpisan osvrt, pun hvale za odnos vlasti prema vjeri u periodu njegove vladavine, (u tom tekstu se među ostalim kazuje: “Građane je bolno pogodila vijest o smrti čovjeka koji je vodio našu domovinu i ljude kroz sve bure i oluje tijekom četiri desetljeća, i koji je ušao u istoriju kao beskompromisni borac za bratstvo i jedinstvo… Pravoslavni Jugoslavije se opraštaju od Josipa Broza izražavajući mu blagoslov i zahvalnost što su živjeli u slobodi”), ipak, paralelno sa političkim nacionalističkim turbulencijama nakon Titove smrt, jača ekstremna struja unutar Srpske pravoslavne crkve.
Tako SPC 1989. na proslavu godišnjice Kosovske bitke, u Kninskoj krajini, ili, kako to pravoslavna crkva i srpski etno-nacionalisti nazivaju Dalmatinskom Kosovu, šalje dvojicu svojih visokih prelata, zagrebačko-ljubljanskog mitropolita Jovana i dalmatinskog episkopa Stefana. Ta proslava je bila otvorena manifestacija četništva; dok masa u pozadini kliče – Ubićemo ustaše, traži se rehabilitacija četničkog pokreta, popa i vojvode Momčila Đujića i osnivanje Republike Srpska Krajina kao nove federalna jedinice u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji.
Maja 1990, u Hrvatskoj na prvim slobodnim izborima nakon Titove smrti, pobjeđuje Hrvatska demokratska zajednica predsjednika Franje Tuđmana. Pobjeda nacionalističke HDZ je bila jasna reakcija na snažno bujanje nacionalizma u Srbiji u drugoj polovici osamdesetih godina XX. stoljeća. Srpska Pravoslavna Crkva odmah izdaje saopćenje u kojem se navodi da je položaj te crkve u Hrvatskoj „gori nego pod okupacionim sistemom“. Propagandne političke floskule veliko-srpskih nacionalista o „anti-srpskoj koaliciji“, „kominternovsko-vatikanskoj zavjeri“, „povampirenom ustaštvu“ i slično, nalaze otvoreni prostor i podršku u publikacijama SPC.
Decembra 1990, umjesto teško bolesnog patrijarha Germana, za kojega se smatralo da zagovara mekšu struju unutar crkve, SPC bira novog patrijarha Pavla. Jedan od prvih projekata novog patrijarha bio je pristup „otkrivanju stratišta i grobova novomučenika i novosvetitelja“, kako se žrtve ne bi umanjivale ili zaboravile. Koliko plemenito motivirana, ta akcija je očito bila i politički potez medijski bombastično praćen i korišten za nacionalističku radikalizaciju pravoslavnih Srba. Već te 1990, u krilu SPC je duhovno uobličen interesantan politički stav, a to je „definitivno omeđavanje granica srpske države…, razumom, strpljenjem i pregovorima, uz što manje žrtava i grobova” .
Milorad Tomanić u knjizi „Srpska crkva u ratu i ratovi u njoj“, (Medijska knjižara Krug, Beograd, 2001), ovako opisuje atmosferu koja je stvorena oko ove akcije Srpske pravoslavne crkve:
„Ali, izgleda da neko nije želeo da se taj posao obavi u miru i tišini, u dostojanstvenoj atmosferi kakvu su zasluživali oni zbog kojih je to tobože i činjeno. Kao da su američki televizijski djelatnici u to umješali svoje prste; sve je bilo okruženo kamerama, reflektorima, novinarima. Ljudi su na televizijskim ekranima mogli da gledaju stravične slike sa stotinama lobanja i kostiju poredanih po šatorskim krilima. Prilikom vađenja kostiju iz jame Golubinke, u nju su se spustili čak i predsjednik SDS za BiH, Radovan Karadžić, član Predsjedništva BiH dr Nikola Koljević i slikar Milić od Mačve“.
Tako se žrtve i grobovi ponovo uvode u politički rječnik, jasno trasirajući nadolazeći slijed događaja.
Politiziranje duhovnog stožera srpskog naroda ne završava se međutim samo na političkim manifestacijama kojima se daje vjersko pokriće. U Srpskoj pravoslavnoj crkvi prevladava nimalo ekumenska linija razmišljanja i radikalna politička retorika o nemogućnosti zajedničkog života sa muslimanima i katolicima, pa se traže nove srpske granice i odbacivanje „nelegalnog“ AVNOJ-a. Paralelno sa ovim i ovakvim „vjerskim zrenjem“, duhovno, polako ali sigurno, rat (najprije na jeziku), postaje prihvatljiva opcija, jasno „pod uslovom da je odbrambeni“ , jer se moralo naći etičko pokriće za ovako beskrupulozno izigravanje i napuštanje humanističkih načela hrišćanstva. Klerikalizacija javnog prostora se zaokružuje zahtjevom da Srbi, ukoliko nisu pravoslavni „ne mogu biti legitimni srpski predstavnici “.
Tako je srpski narod duhovno pripreman za rat, a u ratu koji je potom srpska državna politika vješto izazvala preko srpskih etničkih političkih agenata u BiH, SPC se stavlja otvoreno na stranu četništva i politike genocida Radovana Karadžića i njegove tzv. Srpske demokratske stranke.
(Iz knjige N. Filipović, Etno-nacionalizam na pokaz, Lijepa riječ. Tuzla, 2023.)