Fotografija: https://jrfibonacci.wordpress.com
Piše: Erman Jakupi
Neki dan dok smo kuhali zajedno za velikim profesionalnim šporetom moj mladi kolega Ćirilo mi reče:”Šteta što fašizam ne uspijeva pobijediti na globalnom nivou”. Kad ga zapitah zašto tako misli on mi je odgovorio:”Sit sam više ove situacije u kojoj ja i večina poštenih radnika jedva uspjevamo kupiti košulju kod Kineza dok se neki šepure ulicom u košulji od 400 eura”. Htjedoh mu reči da mi izgleda pretjerano da zbog jedne košulje koju ne može sebi priuštiti priželjkuje totalnu fašizaciju svijeta, ali prezauzet poslom ne rekoh ništa. To ne znači da se nisam zamislio nad njegovom konstatacijom pitajući se koliko nas afektivni poremećaji kao što su opsesivna zavist i risentiment (jed,ozlojedjenost) mogu politički radikalizirati.
Zahvaljujući slovenskom filozofu Slavoju Žižeku jedan balkanski jako emblematičan vic postao je poznat u čitavom svijetu: neuki seljak odluči da ode kod vračare da mu pomogne da mu se ispuni jedna želja; kad mu vračara kaže da će učiniti ono što želi pod uslovom da istu stvar dva puta učini njegovom komšiji seljak odustaje od prvobitne namjere pa joj predloži smiješući se zlobno:”Iskopaj mi jedno oko!”.Ovaj inteligentni vic nedvojbeno pokazuje koliko nas zavist može načiniti autodestruktivnima. Pretpostavljam da moj mladi kolega zna da bi u eventualnom fašističkom režimu izgubio sve individualne slobode u kojima uživa danas. On bi se ipak založio za fašizam jer u njemu vidi utopijski izlaz iz socijalne situacije koja mu nameće nepodnošljivo emocionalno stanje risentimanta: ili
SVIMA kineske košulje ili SVIMA košulje od 400 eura.
Psiholozi se slažu u tome da je risentiment emocija koja proizlazi iz zavisti i koju probaju one osobe koje su dugo bezuspješno žudile za nečim da bi na kraju spoznale da je žuđeni objekt nedostižan. Istinska drama zavisti i risentimenta skriva se u činjenici da žudjeni objekt u večini slučajeva simbolizuje privilegovani socijalni status onoga koji taj objekt posjeduje. Za nesretnike koji zauzimaju niži položaj u društvenoj hijerarhiji imati taj objekt-simbol znači uzdići se fiktivno na privilegovani socijalni status. Ovdje leži perverzna psihološka motivacija sveopšte trke za objektima-simbolima privilegovanog socijalnog statusa, trke koja za mnoge nema sretno finale. Sve to nalikuje na one srednjovjekovne kmetove koji bi se u danima karnevala znali preobući u vlastelu da bi se makar i na taj fiktivan način i za kratko vrijeme gospodarili. Ali karnevalska iluzija traje kratko! Čak i onda kada bi moj mladi kolega na neki način uspio kupiti željenu košulju od 400 eura njegov risentiment ne bi nestao. Nakon kratkotrajne sreće njegov nervozni iztraživački pogled bi na konzumističkom horizontu identificirao novi objekat-simbol privilegovanog socijalnog statusa: ovaj put radilo bi se o skupocjenom automobilu kojeg posjeduje njegov poznanik inače sin bogatog industrijalca. Tako se vrača uvijek isto negativno emocionalno stanje ljutnje i želje da se izmire računi. Nemogućnost da se udaljimo od impresije da nam je načinjena nepravda leži u suština risentimenta. Tako se pokazuje kao istinita činjenica da nam život ne zagorčava toliko svijest o tome šta mi nemamo nego svijest o tome šta imaju drugi. To nedvojbeno pokazuje eksperiment kojeg su na jednom engleskom univerzitetu izveli Andrew Oswald i Daniel Zizzo. Iz ovog esperimenta proizlazi jedna zastrašujuća činjenica: zbog zavisti na uspjeh drugih neki ljudi su spremni čak i platiti samo da bi taj uspjeh na neki način umanjili.
Naime dva naučnika su dala učesnicima u eksperimentu odredjene sume novca sa kojima su trebali da se klade na brojeve koji su nasumice izlazili na kompjuteru. U drugoj fazi eksperimenta svi su bili informisani o dobicima drugih igrača i svako je anonimno mogao odlučiti da li da plati 25 centesima za svaki euro koji bi bio oduzet od sume njegovih protivnika. 62 odsto učesnika u eksperimentu je sa oduševljenjem prihvatilo ovu mogućnost i platilo velike sume novca samo da bi one bogatije igrače načinili manje bogatim. To znači da je za mnoge ljude značajnije da ne pobjede drugi nego da pobjede oni sami. Postoji dakle, ističu autori eksperimenta, jedna tamna i nepredvidiva strana u ljudskoj prirodi. To je ona ista strana koja dolazi na vidjelo u riječima mog mladog kolege, u njegovom apokaliptičkom priželjkivanju fašizma zbog nemogućnosti da priušti sebi jednu košulju sa etiketom jedne značajne firme. Po njegovom naivnom mišljenju fašizam bi stvorio pretpostavke da njegova potreba bude zadovoljena.(Svima košulje od 400 eura!) U slučaju da to ne učini fašizam bi spriječio neke omražene puhalice da imaju objekt njegove uzaludne žudnje i tako uspostavio egalitarnu pravdu zbog čijeg nedostatka ima nepodnošljivo emocionalno stanje risentimenta. (Svima kineske košulje! I ova sentenca je, nije potrebno podvlačiti, za mog mladog kolegu moralni zakon čija bi realizacija donijela mir njegovoj ozlojeđenoj duši). Ovaj isti perverzni mehanizam zavisti je na djelu u Marksovom revolucionarnom pozivu proleterijatu: “Nemate šta izgubiti sem vaših okova!”. (Naravno ne ulazim ovdje u problem istorijske opravdanosti te zavisti. Jasno je da je položaj radničke klase u Marksovo vrijeme bio mnogo nehumaniji u odnosu na položaj radnika danas. Današnji radnik nije zavidan zato što je gladan. Šta više on je super-potrošač. Njegova zavist je društveno uslovljena. U društvu koje materijalne vrijednosti nameće kao jedine istinske svi oni koji ne mogu konzumirati koliko bi htjeli postaju zavidni.)
Jasno je da bi moj kolega Ćirilo kad bismo se vratili 40 godina unazad bio uhvaćen u mišolovku komunistički konotiranih egalitarnih utopija koje su se nakon kraha komunizma u Evropi povukle u bezopasnu akademsku realnost. Danas su proleterijatom, nekadašnjim revolucionarnim istorijskim subjektom koji je trebao mijenjati svijet, na terenu zaokupljeni populistički protofašistički ideolozi koji mu umjesto nebuloznog internacionalističkog sna, kao što su činili komunisti, nude toplo okrilje sveobuhvatne boginje NACIJE. I u tom okrilju kao u kakvoj magiji nestaju klase i klasne razlike dok se risentiment, koji je uslovljen upravo tim razlikama, usmjerava ka eksplozivnim skladištima ksenofobne energije. Na taj način krivnja pada na najsiromašniji sloj evropskih društava:doseljenike i emigrante. I zato me ne čudi kad Ćirilo s vremena na vrijeme uzvikne:”Smrdljive crnčuge!”. Možda zaista postoji opasnost da se nakon našeg zatupljujućeg i prividno mirnog i pacifiziranog konzumističkog sna probudimo u kakvom novom totalitarnom fašističkom sistemu?!